Artykuł

Jaka flaga? To często powtarzające się pytanie na internetowych stronach - najczęściej zadawane przez dyletantów nie mających elementarnej wiedzy o historii polskich flag państwowych i narodowych.

Mamy bowiem dwie flagi o barwach ułożonych w pas: biało-czerwoną i biało-czerwoną z herbem Orła Białego [2] pośrodku białego pasa:

Flagi państwowe III Rzeczypospolitej (od 1989 r.)

Ba! Radosna twórczość licznych producentów flag, tworzących weksylia przede wszystkim dla licznych rzesz kibiców (vide: małyszomania) spowodowała pojawienie się na weksylologicznym poletku nowej „flagi polskiej” – z herbem Orła Białego pośrodku płachty flagi – modo Szymon Kobyliński [3].

Kibic-flaga

flaga Pana Szymona – projekt 1989

Większość quasi-znawców flag polskich nie ma nie tylko pojęcia skąd wzięły się w Polsce aż d w i e flagi państwowe – a w Drugiej Rzeczypospolitej były ich c z t e r y [4] - lecz także nie zna elementarnych zasad eksponowania tychże obydwóch flag. Stąd też prezentowane są są różne poglądy, jak np. przez Alfreda Znamierowskiego [5], który po podniesieniu w początkach lat 90-tych flagi biało-czerwonej z godłem nad siedzibą Prezydenta Rzeczypospolitej opublikował-był na łamach ogólnopolskiego dziennika „Życie Warszawy” tekst pt. „Belweder pływa” [6], utożsamiając tą właśnie flagę w y ł ą c z n i e z banderą handlową. Jest to, niestety, błędny pogląd!

Ze względu na powyższe okoliczności w cyklu „Biało-czerwone flagi polskie” przedstawiamy w bardzo ogólnym zarysie historię polskich weksyliów państwowych na przestrzeni około stu ostatnich lat. A nie była ona bynajmniej taka prosta, jak dyletantom - i weksylologicznym oseskom – ona się wydaje.

Pierwszą cześć cyklu poświęcamy poszukiwaniu przez Polaków swojej weksylologicznej tożsamości państwowej.

Jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości trwały merytoryczne spory co do wzorów flag państwowych przyszłej Odrodzonej Rzeczypospolitej [7]. Najbardziej znane są w literaturze przedmiotu dwie propozycje z 1917 r. – Franciszka Kamockiego oraz Adama Chmiela.

Propozycje F. Kamockiego i A. Chmiela z 1917 r. [rekonstrukcja barwna – KJG 1991]

O ile w propozycji F. Kamockiego dominuje na płachcie o barwie czerwonej biały orzeł (rzecz jasna – w koronie), zaś płachty zakończone są długim językiem: w jednym przypadku czerwonym, a w przypadku drugim biało-czerwonym, o tyle w projekcie A. Chmiela widzimy znamienne wyeksponowanie dwóch rodzajów narodowych weksyliów – górne przedstawiające w polu czerwonym ukoronowanego orła białego, natomiast dolne utworzone z barw białej i czerwonej, ułożonych w pas, będące – jak to celnie i lapidarnie ujął Prof. Stefan K. Kuczyński – „...kolorystyczną syntezą herbu Orła Białego.”

Adam Chmiel nadał tymże dwóm swoim projektom konkretne nazwy: flaga z orłem została określona jako Flaga P o l s k i, natomiast biało-czerwona – jako flaga p o l s k a. Znamienne, że zastosowane tu nazewnictwo jakby determinowało zakres funkcji owych weksyliów i – jak się wydaje – jest wielce prawdopodobne, iż koncepcja A. Chmiela wywarła zasadniczy wpływ na ostateczny wygląd oficjalnych weksyliów Odrodzonej Rzeczypospolitej.

Zauważmy, że koncepcja Flagi Polski wg Adama Chmiela została zrealizowana w ustawie z 1919 r. „O godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej” w postaci Chorągwi Rzeczypospolitej, jednego z t r z e c h godeł państwowych Odrodzonej Polski [8].

Chorągiew Rzeczypospolitej wz. 1919.
(Pionowa szrafura koduje barwę czerwoną - ryc. KJG)

Zwróćmy przy okazji uwagę, że na powyższych projektach weksyliów wg A. Chmiela i F. Kamockiego widoczne są bardzo różne wizerunki orła – bowiem na polu ustalenia wzoru orła w przyszłym godle państwowym Odrodzonej Rzeczypospolitej trwały może bardziej namiętne spory niż na flagowej łączce [9].

Sporo zamieszania w wizerunku przyszłych flag państwowych wprowadziła w 1914 r. proklamacja odezwy do narodu polskiego, wydana przez Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza, zapowiadająca swobody narodowe. Rozpowszechniona została w postaci kart pocztowych z treścią umieszczona pod flagą czerwono-białą, a więc o odmiennym dla polskich tradycji porządkiem barw.

Odezwa Mikołaja Mikołajewicza z 1914 r.

Powyższy sposób prezentacji polskiej symboliki narodowej jakby znalazł swoje naśladownictwo – ale z całkowicie innego powodu – w wydawanych w Krakowie przed odzyskaniem niepodległości pocztówkach patriotycznych. W austriackiej heraldyce i weksylologi – odwrotnie do tradycji polskich – barw tarczy herbu jest nadrzędna nad barwą jego godła.

Patriotyczna pocztówka z czerwono-białymi flagami

Stąd też w czasach istnienia c.k. Austro-Węgier od 1890 r. przypisana Galicji – zgodnie z wyżej wspomnianymi zasadami heraldyki i weksylologii austriackiej - flaga czerwono-biała, a więc o barwach ułożonych w pasy z górnym z nich barwy czerwonej.

Flaga Galicji: 1840-1890

Flaga Galicji: 1890-1918

Taka flaga Galicji – czerwono-biala! - widnieje na barwnej planszy wśród flag prowincji austriackich w Meyers Taschenbuch Lexicon z 1905 r.

Gwoli spełnienia kronikarskiego obowiązku wspomnijmy, iż w zamierzchłej przeszłości, bo w 1864 r. ustanowiono banderę dla mającej operować na Morzu Czarnym powstańczej floty polskiej, która jednak nigdy nie powstała.

Bandera powstańczej floty polskiej z 1864 r.

Było to weksylium utworzone z dwóch pasów – białego i amarantowego [10] – z herbem Rządu Tymczasowego z 1863 r. umieszczonym na białym pasie.

Herb z 1863 r. na pieczęci Komisji Marynarki Polskiej Rządu Tymczasowego [11]

Niestety, flagę te znamy jedynie z enigmatycznego opisu, stąd też są wątpliwości, czy na wyżej publikowanym wzorze herbowa tarcza widniejąca na białym pasie rzeczywiście miała barwę amarantu. Można tylko przypuszczać, że trójpolowy herb widniejący na białym pasie nosił na swej tarczy klasyczny, heraldyczny cynober.

Herb Rządu Tymczasowego z 1863 r.
Tarcza trójdzielna w odwróconą rosochę z godłami Polski (Orzeł Biały),
Litwy (Pogonia) i Rusi Kijowskiej (Archanioł Michał).

W dziejach polskich weksyliów narodowych była to   p i e r w s z a   f l a g a   o barwach biało - „czerwonych” ułożonych w pas. Nie ma jednak wzoru tej flagi, znamy ją, jak wspomniano wyżej, jedynie z dość enigmatycznego opisu. Stąd nie wiemy, czy herb widniejący na prezentowanym wzorze zrekonstruowanym przez Prof. Stefana K. Kuczyńskiego [12], umieszczony na białym pasie, odpowiada koncepcji autorów wzoru; być może, iż herb ten był umieszczony w tzw. polu sercowym płachty flagi, czyli na granicy linii rozgraniczającej dwa pasy barw.

Dodajmy, że wśród zachowanych, polskich weksyliów historycznych znajdują się dwa interesujące obiekty z pierwszej ćwierci XVIII w., w których wizerunek białego orła jest umieszczony pośrodku czerwono-białego płata [13].

Weksylia polskie z I połowy XVIII
chorągiew państwowa Augusta III

Weksylia polskie z I połowy XVIII
fragment sztandaru regimentu
piechoty z czasów Augusta II

Gwoli kronikarskiego obowiązku odnotujmy fakt zachowania się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie obiektu weksylologicznego, jakim jest chorągiew z Powstania Styczniowego. Na płacie dzielonym w pas o barwach czerwono-białych umieszczony jest pośrodku lata w okrągłej tarczy wizerunek białego orła z regaliami [13].

Chorągiew powstańcza z 1863 r. - płat dzielony w pas o czerwono-białym układzie barw;
okrągła tarcza z wizerunkiem orła umieszczona pośrodku płata.

Tymczasem trwały w kręgach oficerów marynarki gorące, merytoryczne spory o ostateczny wzór bandery dla marynarki polskiej; ścierały się bardzo różne koncepcje, w których jednakże dominowały barwy czerwona i biała [14].

Wybrane projekty bander dla Marynarki Polskiej z lat 1918-1919
[rekonstrukcja barwna - © KJG]

Winieta czasopisma „Bandera Polska” z rysunkiem bandery projektu W. Nałęcza

Publicznie prezentowana była także koncepcja wzoru bandery, która wyszła ze środowiska oficerów marynarki wojennej c.k. Austro-Węgier – w/g projektu pierwszego Dowódcy Marynarki Polskiej, płk. Marynarki Bogumiła Nowotnego - o odmiennym dla polskich tradycji narodowych porządku barw czerwono-białych [15].

Bandera projektu płk. marynarki Bogumiła Nowotnego z 1919 r.
[rekonstrukcja barwna – KJG 1989]

Zauważmy, że na projekt ówczesnego d-cy Marynarki Polskiej B. Nowotnego zasadniczy wpływ miały austriackie zasady heraldyki – gdzie barwa tła była nadrzędną (vide: flaga Galicji) nad barwą godła - oraz austriackie obyczaje weksylologiczne, bowiem flagi biało-czerwone bądź czerwono-białe z herbem pośrodku płachty flagi były i są do dzisiejszego dnia niesłychanie często spotykane wśród weksyliów municypalnych w Austrii (vide: flagi Landu Vorlarlberg i Wiednia).

Flaga austriacka
flaga Landu Vorlalrberg

Flaga austriacka
flaga Wiednia

W Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie zachował się do dzisiejszego dnia jeden egzemplarz bandery wg projektu B. Nowotnego w formie chorągwi, a więc z płachtą przytwierdzoną do drzewca.

Bandera Marynarki Polskiej z 1919 r. w formie sztandaru
(oryginał w zbiorach Muzeum WP w Warszawie)

Również i Czesi mieli swój znaczący wpływ na ostateczny wygląd zasadniczych weksyliów Odrodzonej Rzeczypospolitej.

Oto 18 października 1918 r. (a więc tuż przed ogłoszeniem przez Polskę w dniu 11 listopada niepodległości!) przebywający z oficjalną wizytą w USA prezydent Czechosłowacji Tomas Masaryk polecił na swej siedzibie w Nowym Jorku podnieść flagę biało-czerwoną w pas (sic!) - historyczne weksylium Czechów, wywodzące się od białego lwa w czerwonym polu – jako oficjalna flagę państwową [16].

Biało-czerwona flaga Czechosłowacji ze złotym monogramem „CS”.
Fragment plakatu propagandowego wydanego po wizycie prezydenta T. Masaryka w USA.

Zauważmy, że flaga ta pełniła funkcje znaku państwowego Czechosłowacji do ... 1920 r. – bowiem i u Czechów były nie mniej niż w Polsce ostre spory o ostateczny wzór państwowej flagi - tj. do czasu wprowadzenia na biało-czerwoną flagę niebieskiego trójkąta na liku przy-drzewcowym [17].

Niektóre projekty flagi państwowej dla Czechosłowacji z lat 1918-1920

W dniu 28 lutego 1919 r. - a więc prawie pól roku wcześniej od uchwalenia przez Sejm RP ustawy o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej! - minister pełnomocny do spraw Słowacji wydał rozporządzenie wprowadzające na terenie Słowacji dwie flagi jako symbole Republiki Czechosłowackiej – trójbarwną flagę Słowacji i dwubarwną (biało-czerwoną w pas!) flagę Czech; jednocześnie zarządzenie to zakazywało używania na terenie Słowacji flag jakichkolwiek państw obcych [18].

Dwie flagi Republiki Czechosłowacji używane na terenie Słowacji w latach 1919-1920
stanowiące kolorystyczne syntezy herbów Słowacji (a) i Czech (b).

Herby Słowacji i Czech

Przyjęcie w 1920 r. oficjalnego wzoru flagi państwowej Czechosłowacji jakby zamyka okres, w którym kształtowały się ostatecznie wzory państwowych weksyliów Odrodzonej Rzeczypospolitej.

Flaga państwowa Czechosłowacji 1920–2000 i aktualnie od 2002 r.

W efekcie prowadzonych sporów i prac specjalnej komisji w dniu 31 sierpnia 1919r. Sejm Ustawodawczy przyjął przedłożenie rządowe jako ustawę „O godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej”.

Ustawa ta wprowadziła w życie t r z y godła państwowe Rzeczypospolitej Polskiej: Herb Orzeł Biały, Pieczęć Wielką Rzeczypospolitej i Chorągiew Rzeczypospolitej:

Trzy godła państwowe II Rzeczypospolitej 1919 - 1927:
Herb Orzeł Biały, Chorągiew Rzeczypospolitej i Pieczęć Wielka Rzeczypospolitej.
[rekonstrukcja barwna – © KJG; oryginał rycin w Arch. KJG]

oraz dwie flagi państwowe o barwach ułożonych w pas: biało-czerwona i biało-czerwona z herbem państwowym na białym pasie:

Wprowadzona ustawą z 1919 r. koncepcja dwóch flag państwowych – dziś już niewątpliwie historyczna, gdyż licząca sobie blisko 100 lat – zdała szczególny egzamin w latach II wojny światowej i nadal jest aktualna.

Przypisy