W górę






  • Aktualności
 Zapraszamy wszystkich
 do dzielenia się z nami
 informacjami na flagowe  tematy. Napisz do nas...

 · Wyślij zdjęcie
 · Opublikuj artykuł
 · Weź udział w konkursie
 · Zagłosuj w sondzie
 · Działaj - Nie bądź BIERNY!

Zobacz nasz profil
Facebook Pogotowie Flagowe


Flagi samorządowe
Flagi samorządowe


List otwarty Pogotowia Flagowego do Polaków w sprawie Dobrej Flagi

 
Czy flagi w Twoim mieście są właściwie eksponowane?
Tak,
dobrze wyglądają nie mam zastrzeżeń
Nie,
flagi są oplątane i jest ich mało
Nie mam zdania,
nie interesuje mnie temat flag

Liczba głosów: 2517



Artykuł

Najnowsze dzieje symboli państwowych i narodowych polski

dr Jerzy Wrona
Tweetnij

Najstarszym z oficjalnych symboli Rzeczypospolitej Polskiej – podobnie jak większości państw europejskich – jest herb. Widnieje na nim wizerunek Orła Białego w koronie, w czerwonym polu. Kolorystyczną syntezą herbu są barwy narodowe – biała i czerwona. Symbole te (jak również i hymn, niebędący przedmiotem niniejszego opracowania) wyróżniają dane państwo i naród spośród innych krajów i narodów świata. Świadczą o zajmowanym przez ten kraj miejscu na Ziemi, w określonym – ukształtowanym przez środowisko geograficzne i historię – kręgu cywilizacyjnym.


Orzeł Biały – godło państwa i narodu polskiego

Początki naszego herbu sięgają okresu formowania się państwa polskiego [1]. W świetle źródeł historycznych, ukształtowany według zasad heraldycznych, wizerunek orła pojawił się w pierwszej ćwierci XIII w. – w okresie rozbicia dzielnicowego - na pieczęciach kilku książąt z dynastii Piastów, m.in. Kazimierza opolskiego, Leszka Białego, Henryka Pobożnego, Władysława Odonica. Wybór orła za godło herbowe książąt piastowskich nastąpił w ramach zwyczaju przejętego wraz z kulturą rycerską z Europy Zachodniej. Orła jako znak osobisty przyjęli pierwsi Piastowie śląscy, najsilniej pozostający pod wpływem zachodnich wzorców. Orzeł książąt śląskich był czarny ze srebrną przepaską, na złotym polu.

Na początku okresu heraldycznego najbardziej rozpowszechnionym godłem w Europie Zachodniej i Północnej był wizerunek lwa, natomiast w Europie Środkowej i Południowej dominowała symbolika akwilarna. Orzeł Piastów, w przeciwieństwie do orłów przyjętych przez współczesnych władców innych krajów, był srebrny (biały) i umieszczony w czerwonym polu tarczy. Kiedy Przemysł II – książę wielkopolski dokonał zjednoczenia części ziem polskich i w 1295 r. koronował się w Gnieźnie na króla Polski, sprawił sobie pieczęć majestatyczną, na której rewersie widniał ukoronowany Orzeł. Korona na głowie Orła Białego oznaczała państwo wyższego rzędu, wyniesione ponad księstwa dzielnicowe Piastów, które miały za herb Orła nieukoronowanego. Odtąd Orzeł Biały w koronie stał się herbem Królestwa Polskiego, przeobrażając się z godła osobistego w herb państwowy. Herb ten przyjęli wszyscy następni królowie polscy i został on uznany za wspólny herb wszystkich Polaków [2].

Za panowania Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego (XIV w.) herbem Polski stał się Orzeł Biały w czerwonym polu ze złotą koroną na głowie i złotymi szponami oraz dziobem. Orzeł przedstawiony na pieczęci majestatowej Władysława Łokietka, a zwłaszcza Kazimierza Wielkiego, zachwyca proporcjami części ciała, wyrazistością sylwetki i emanuje władczą siłą [3].

Według niektórych historyków i publicystów, biały kolor polskiego orła wywodzi się z pradawnych wierzeń pogańskich Słowian, dla których biel – w przeciwieństwie do czerni - symbolizowała dobro [4]. W krajach zachodnioeuropejskich srebro (biel) oznaczało m.in. pokorę, uczciwość, czystość, niewinność, a czerwień - odwagę i waleczność. Zdaniem innych badaczy, przenoszone na tarcze znaki herbowe wykonywano z metalu i były one zwykle złote (żółte) lub srebrne (białe). Być może chciano też zaakcentować różnicę w stosunku do czarnego orła cesarskiego, dlatego orzeł polski był biały. Czerwone pole tarczy herbowej zapewne wzięło się stąd, że za najdostojniejszą barwę monarszą uważano purpurę [5]. Wykorzystanie srebra i czerwieni należy do najczęstszych zestawień barw i metali w heraldyce.

Od dawna interpretuje się, że Orzeł Biały w czerwonym polu jest symbolem suwerenności, siły, męstwa i majestatu Polski, świadczy też o czystości dążeń narodu i państwa polskiego [6].

Uformowane w czasach ostatnich Piastów polskie godło państwowe przez następne wieki ulegało różnym modyfikacjom stylistycznym, w zależności od upodobań artystycznych różnych epok. Niezależnie od zmieniającego się kształtu orła i tarczy herbowej koronowany Orzeł Biały niezmiennie symbolizował wolne, suwerenne i niezawisłe państwo polskie [7].

Charakterystyczną cechą polskiego orła państwowego było ukoronowanie go królewską koroną. Początkowo otwarta korona gotycka została zastąpiona koroną zamkniętą od góry kabłąkami oraz zakończoną jabłkiem i krzyżem. Taki Orzeł Biały utrwalił się w świadomości Polaków jako symbol niepodległej Rzeczypospolitej, króla i narodu polskiego [8].

Polska odrodzona w 1918 r. po okresie zaborów, obrała za swój znak uświęconego wielowiekową tradycją Orła Białego w koronie. Pierwszym urzędowym godłem Polski stał się jednak orzeł bez korony, ponieważ krótkotrwały (XI 1918 - I 1919) rząd Jędrzeja Moraczewskiego, składający się głównie z socjalistów i radykalizujących ludowców, dyrektywą ministra spraw wewnętrznych Stanisława Thugutta, próbował wprowadzić orła bez korony. Wywołało to jednak falę protestów społecznych [9]. Ogłoszony w lipcu 1919 r. konkurs na rysunek herbu państwa nie przyniósł oczekiwanych rezultatów [10]. W tej sytuacji, do czasu uchwalenia konstytucji, Sejm w dniu 1 sierpnia 1919 r. przyjął tymczasowy wzór herbu Rzeczypospolitej Polskiej [11]. Przedstawiał on w czerwonym polu tarczy Orła Białego w złotej koronie zwieńczonej krzyżem, ze złotym dziobem i złotymi szponami. Tekstowi ustawy towarzyszył jedynie wzór pieczęci Rzeczypospolitej, na której orzeł był identyczny do orła herbowego [12]. Orzeł ten, choć nawiązywał w rysunku do klasycystycznego orła Rzeczypospolitej z końca XVIII w., był mało udany artystycznie i od samego początku jego postać wywoływała głosy krytyki.

Nowy wizerunek godła, z orłem w gotyckiej koronie bez krzyża, wprowadzono mocą Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 13 grudnia 1927 r. [13]. Na prostokątnej tarczy w polu czerwonym przedstawiono wizerunek Orła Białego z głową zwróconą w prawo (dla patrzącego w lewo), z rozpostartymi skrzydłami, z koroną, dziobem i szponami złotymi. Autorem projektu był rysownik, malarz i grafik, profesor Politechniki Warszawskiej – Zygmunt Kamiński (1888-1969). Orzeł Kamińskiego - bardziej majestatyczny i sugestywny w wyrazie, choć eklektyczny w formie, wzorowany na Orłach jagiellońskich - odznacza się doskonałymi proporcjami wszystkich elementów, które razem tworzą harmonijną całość [14].

Po przyjęciu projektu prof. Kamińskiego dyskusję wzbudziła gotycka korona Orła – otwarta, bez krzyża, którego pominięcie część opinii publicznej uznała za celowe „zeświecczenie” godła [15].

Pod koniec II wojny światowej [16], kiedy było już prawie oczywiste, że kraje Europy Środkowej staną się, w większym lub mniejszym stopniu, państwami satelickimi ZSRR, Marian Spychalski – stojąc na czele delegacji Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w czasie wizyty w Moskwie w 1944 r. - prowadził rozmowy m.in. na temat ewentualnych zmian polskich symboli. Gdy Stalin obejrzał polskie godło, podobno powiedział: „Ładny ptak, po co go zmieniać” [17]. Zrozumiałe było, że zmiana polskich symboli państwowych byłaby z punktu widzenia Stalina przejawem politycznego błędu – świadczyła o bardzo wyraźnej uległości Polski wobec Związku Radzieckiego [18].

W dniu 10 września 1947 r. ogłoszono konkurs na wzór herbu państwa polskiego, a jednym z warunków było, że ma to być orzeł piastowski i bez korony. Na konkurs (rozstrzygnięty w lutym 1948 r.) nadesłano 110 projektów i mimo przyznania dwóch równorzędnych drugich nagród i jednej trzeciej, nie przyniósł on efektów. Wybrany ostatecznie projekt (Michała Byliny i Firmina Bandtkego) nie doczekał się oficjalnego zatwierdzenia. W dalszym ciągu używano, choć bez żadnego aktu prawnego, przedwojennego orła bez korony [19].

Dopiero kilka lat później, dekretem Rady Państwa z 7 grudnia 1955 r. [20] (o godle, barwie i hymnie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) za herb państwowy przyjęto zasadniczy wzór herbu z 1927 r. Tarcza herbowa została pozbawiona złotej obwódki, orzeł miał nieco szczuplejsze łapy i ogon oraz łagodniej zakrzywiony dziób. Najistotniejszą sprawą było jednak to, że zdjęto koronę z głowy Orła Białego, aby herb był bardziej „ludowy” i „demokratyczny”. Z heraldycznego punktu widzenia było to uszczerbienie herbu i przerwanie wielowiekowej tradycji koronowanego Orła Białego jako herbu państwa polskiego. Większość społeczeństwa uważała, że jest to wyraz braku pełnej suwerenności państwowej.

Przywiązana do narodowych tradycji Polonia za godło Polski uważała nadal Białego Orła w koronie. August Zaleski – prezydent Rzeczypospolitej na Uchodźstwie dekretem z 11 listopada 1956 r. dodał krzyż do korony herbowego Orła (otwartą koronę na głowie Orła zamknięto kabłąkiem zwieńczonym krzyżem). Uzasadniono to przywiązaniem narodu polskiego do wiary chrześcijańskiej [21].

Niewielkich retuszy herbu Polski Ludowej dokonano ustawą z 31 stycznia 1980 r. [22], zmieniając np. barwę tarczy herbowej z cynobru na ciemniejszą czerwień.

Po przełomowych przemianach społeczno-politycznych w Polsce pod koniec lat osiemdziesiątych XX w., Sejm w dniu 29 grudnia 1989 r., ustawą o zmianie konstytucji PRL, przywrócił Orła Białego w koronie jako godło Rzeczypospolitej Polskiej [23]. Ustawa nie ustalała jednak dokładnego wzoru herbowego Orła. Wcześniej, już na początku 1989 r., swoje stanowisko w kwestii: „orzeł z koroną czy bez?” przedstawili historycy i heraldycy [24]. Polskie Towarzystwo Historyczne oraz Polskie Towarzystwo Heraldyczne wyraźnie opowiedziały się za przywróceniem historycznego herbu państwa polskiego, jakim jest wizerunek Orła Białego w koronie w polu czerwonym.

Sprawa plastycznego wzoru polskiego herbu stała się przedmiotem dalszych ożywionych dyskusji sejmowych i prasowych. Wielu dyskutantów, zwłaszcza polityków, opowiadało się za tym, żeby korona na głowie orła była zwieńczona krzyżem, zgodnie z herbem Rzeczypospolitej z 1919 r. Jedni byli za wzorem orła z 1927 r., inni chcieli powrócić do historycznego orła z czasów Piastów lub Jagiellonów. Byli też zwolennicy stworzenia nowego wizerunku orła odpowiadającego „kanonom sztuki końca XX w.”. Powołana przez Kancelarię Prezydenta specjalna komisja ekspertów i przedstawicieli głównych sił politycznych kraju wyszła z założenia, że należy przywrócić koronę temu orłowi, któremu ją odebrano i który utrwalił się w świadomości Polaków w kraju i za granicą [25].

Wzór godła Rzeczypospolitej przyjął Sejm w dniu 9 lutego 1990 r. [26], uznając że będzie nim wizerunek Orła Białego w koronie otwartej, według wzoru z 1927 r. z niewielkimi zmianami.

Ustawa z 1990 r. stanowi, że herbem Polski jest wizerunek Orła Białego ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, w czerwonym polu tarczy [27]. W stosunku do projektu Z. Kamińskiego z 1927 r. nieznacznie poprawiono kształt tarczy herbowej i wyeliminowano jej złoty, wąski skraj. Wprowadzono również korektę pięciolistnego zwieńczenia przepasek na skrzydłach Orła, tak aby nie kojarzyły się z pięcioramiennymi gwiazdami. Niektóre głosy opinii publicznej uważały bowiem, wbrew opiniom specjalistów, że gwiazdy na opasce Orła Białego to przejaw wpływów „bolszewizmu” lub też, że są one pochodzenia masońskiego. Zmian w wizerunku herbu, według wskazówek ekspertów, dokonał artysta grafik Andrzej Heidrich.

Niewiele jest państw, które zdołały zachować swój herb naczelny przez tak wiele stuleci. Orzeł Biały przetrwał do naszych czasów, bo będąc godłem państwa stał się zarazem godłem polskiego narodu [28].

Pierwowzorem wyobrażenia Orła Białego w herbie Polski był z pewnością któryś z gatunków drapieżnych ptaków żyjących na naszych ziemiach. Polski orzeł heraldyczny nie jest jednak wiernym odzwierciedleniem jakiegokolwiek żyjącego na ziemi ptaka. Z perspektywy ornitologa nie da się bowiem jednoznacznie wskazać ptaka drapieżnego, który mógł posłużyć za model godła Królestwa Polskiego [29]. Istotnym powodem są znaczne podobieństwa między różnymi gatunkami branych pod uwagę drapieżników oraz schematyczność przedstawień orła w herbach. Za wzór polskiego godła uważa się najczęściej orła przedniego (Aquila chrysaëtos), największego i najsilniejszego z orłów właściwych. Dorosłe osobniki mają zazwyczaj upierzenie ciemne, głowę i kark złotawą oraz żółte szpony. U młodych wyróżnia się biały ogon, a na spodzie skrzydeł występują charakterystyczne białe plamy. Ptak ten pięknie prezentuje się w powietrzu z rozpostartymi, potężnymi (o rozpiętości przekraczającej 2 m) skrzydłami. Od dawna ten gatunek orła uosabiał siłę, męstwo, odwagę i dumę. Wszędzie w Europie, gdzie w legendach, pieśniach i herbach występuje orzeł uważa się zwykle, że chodzi właśnie o ten gatunek.

Są jednak i zwolennicy tezy, że pierwowzorem godła Polski był orzeł bielik (bielik – Haliaeëtus albicilla). Jest to łowca ryb i ptaków wodnych, zamieszkujący tereny nizinne, w pobliżu wód. Ziemia Polan - plemion, które dały początek państwu polskiemu, była krainą lesistych równin, rozległych jezior i licznych rzek, a więc wymarzonym siedliskiem dla tego ptaka. Orzeł bielik nie jest – wbrew nazwie – biały, ale szary (posiada jedynie biały ogon i jaśniejsze plamy na spodniej stronie skrzydeł). Nie jest też orłem ze ścisłego ornitologicznego punktu widzenia; należy bowiem do rodziny jastrzębiowatych, podrodziny kań.

Za orłem przednim w herbie przemawia m.in. fakt, że jest on bardziej drapieżny niż bielik. Bielik bywa również ścierwojadem (orzeł przedni tylko sporadycznie i dotyczy to świeżej padliny), a nasi przodkowie dobrze znając świat przyrody - w tym i życie orłów- za swój znak wybrali zapewne orła „bardziej bohaterskiego”. Cechą, która wskazywałaby z kolei na orła bielika, jest gruby i mocny dziób heraldycznego ptaka.

Poza gatunkami wymienionymi, w grę wchodzić mogą także – występujące w Europie, zwłaszcza powszechnie dawniej - orzeł cesarski (Aquila heliaca), orzeł stepowy (Aquila rapax), orlik grubodzioby (Aquila clanga), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), orzełek południowy (Hieraaetus fasciatus), bielik wschodni (Haliaeëtus leucoryphus), gadożer (Circaëtus gallicus), rybołów (Pandion haliaeëtus). Odznaczają się one cechami anatomicznymi widocznymi także w heraldycznych przedstawieniach polskiego orła [30].

Oba gatunki orłów, kiedyś na polskich ziemiach liczne, dziś występują bardzo rzadko i oczywiście podlegają ścisłej ochronie. Ornitolodzy szacują, że obecnie żyje w Polsce ok. 35 par orłów przednich (głównie w Karpatach, sporadycznie także na Mazurach i wybrzeżu Bałtyku) i ponad 500 par orłów bielików (przede wszystkim w północnej i zachodniej części kraju) [31].


Biało-czerwone barwy Polski

Kolorystyczną syntezą herbu polskiego są barwy narodowe: biała i czerwona.

Proporzec z wizerunkiem orła Przemysła II (widniejący na jego pieczęci książęcej z 1290 r.) pozwala traktować go jako pierwszą polską chorągiew państwową [32]. W czasach gdy orzeł pojawiał się na proporcach książąt jednoczących państwo polskie, obowiązywały u nas już reguły heraldyczne. Stąd też orzeł występował na proporcach i chorągwiach prawdopodobnie jako ptak biały na płachcie czerwonej. Kolor czerwieni uzyskiwano wtedy w Polsce z popularnego barwnika pochodzącego z wysuszonych poczwarek samic owada zwanego czerwcem [33]. Barwnik ten miał kiedyś wartość złota, barwiono nim tylko materiały szlachetne.

Znane od wieków barwy herbu – biel orła i czerwień tarczy herbowej uznano za barwy narodowe ponad dwieście lat temu, ale uchwałę w tej sprawie podjęto dopiero w 1831 r. W czasie powstania listopadowego, aby ujednolicić kolor kokard przypinanych przez żołnierzy polskich do kapeluszy, Sejm 7 lutego 1831 r. – po burzliwej dyskusji - uchwalił, że kokardę narodową stanowić będą kolory biały z czerwonym [34].

Lewica powstania, nawiązując do francuskich tradycji rewolucyjnych, przyjęła kokardę trójkolorową, niebiesko-biało-amarantową. Przeciwnicy nurtu rewolucyjnego nosili kokardę białą, mająca opinię barwy królewskiej. Aby zapobiec wynikającym stąd podziałom, sprawę kokard wniesiono pod obrady Sejmu. Ustawa sejmowa, będąca pierwszym w naszej historii aktem normatywnym ustalającym kwestię polskich barw narodowych, przyjęła rozwiązanie kompromisowe, wynikające z tradycji i prawideł obowiązujących w heraldyce [35].

Sprawę hierarchii barw i określenie bieli – barwy polskiego orła, jako nadrzędnej nad czerwienią – podjęła także, wydana w 1916 r., instrukcja komitetu obchodów 125. rocznicy Konstytucji 3 Maja. Trzeba było o tym przypominać, gdyż w czasach zaborów nie mogła wytworzyć się tradycja używania barw narodowych, a znajomość zasad heraldyki w społeczeństwie była znikoma [36].

W początkach II Rzeczpospolitej Sejm w dniu 1 sierpnia 1919 r. uchwalił – wspominaną już wcześniej - ustawę o znakach państwa polskiego: „godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej”. W art. 1, pkt. 3 tejże ustawy za barwy narodowe uznano kolory biały i czerwony umieszczone na fladze w podłużnych pasach równoległych, z których górny jest biały, dolny zaś – czerwony. Stosunek boków (szerokości do długości) flagi ustalono na 5:8. Proporcje te obowiązują do dziś.

Określenie „flaga państwowa” pojawiło się dopiero w roku 1938, w obwieszczeniu prezesa Rady Ministrów w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych [37].

Po II wojnie światowej kwestię wyglądu flagi państwowej regulowały – wspomniane wcześniej – dekret z 1955 r. i ustawa z 1990 r. Nie wprowadziły one istotnych zmian do używanej uprzednio flagi [38].

Na przestrzeni wieków używano w Polsce na chorągwiach i sztandarach różnych odcieni czerwieni [39]. Ustawa o barwach narodowych i herbie z 1919 r. nic nie wspomina o odmianie czerwieni. Urzędowa broszura ze wzorami flag i bander wydana w 1921 r. przez Ministerstwo Spraw Wojskowych, a opracowana przez Stanisława Łozę, przedstawia flagę polską z czerwienią w odcieniu karmazynu [40]. W rozporządzeniu prezydenta Rzeczypospolitej z 1927 r. sprecyzowano, że czerwień ma mieć odcień cynobru, czyli zgodny z regułą heraldyczną. Nowy odcień czerwieni (określony naukowo przy pomocy współrzędnych trójchromatycznych barw) wprowadziła ustawa o godle, barwie i hymnie PRL z 1980 r. Dokładny wygląd flagi polskiej z obowiązującym aktualnie odcieniem czerwieni przedstawiono w załączniku nr 2 do wspomnianej ustawy [41].

Ponieważ istniejący stan prawny zakazywał obywatelom używania flagi państwowej poza dniami ustanowionych świąt państwowych (a niektóre interpretacje prawne dowodziły, że w takich przypadkach użytkownicy flag narażeni być mogą nawet na sankcje karne), w 2004 r. wprowadzono zmiany w ustawie z 1980 r. Ustawa z dnia 20 lutego 2004 r. o zmianie ustawy o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej z 31 stycznia 1980 r. (z późniejszymi zmianami) [42] stanowi, że „każdy ma prawo używać barw Rzeczypospolitej Polskiej w celu podkreślenia znaczenia uroczystości, świąt lub innych wydarzeń”. Jednocześnie zaznacza się, że otaczanie symboli państwowych (Orła Białego, barw biało-czerwonych i „Mazurka Dąbrowskiego”) czcią i szacunkiem jest prawem i obowiązkiem każdego obywatela Rzeczypospolitej oraz wszystkich organów państwowych, instytucji i organizacji.

Ustawa z 2004 r. ustanowiła też dzień 2 maja „Dniem Flagi Rzeczpospolitej Polskiej”, z tym, że nie jest to święto, z którym łączy się dzień wolny od pracy [43]. Do najważniejszych intencji – które przyświecały idei ustanowienia Dnia Flagi Polskiej – należy potrzeba uzupełnienia dość skąpej wiedzy naszego społeczeństwa na temat historii symboli ojczystych. Dzień Flagi w założeniu ma mieć charakter edukacyjny i ma służyć propagowaniu polskich symboli państwowych i narodowych. Powinien być obchodzony bez zbędnego patosu, ale w duchu patriotycznym [44].

Ustawa z 1919 r. oraz kolejne ustawy i dekrety ustanawiają – również nazywaną państwową – flagę biało-czerwoną z herbem pośrodku pasa białego. Zmieniał się zakres jej użycia. Obecnie flaga ta używana jest przez polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne oraz inne oficjalne przedstawicielstwa, misje i delegacje za granicą. Jest to również bandera polskich statków morskich i flaga kapitanatów (bosmanatów) portów. Flaga państwowa z godłem Rzeczypospolitej Polskiej podnoszona jest także na cywilnych lotniskach i lądowiskach oraz przez cywilne samoloty komunikacyjne podczas lotów za granicą.

Używanie za granicami kraju flagi biało-czerwonej z orłem przyczynia się do powstawania wątpliwości, zwłaszcza wśród cudzoziemców, co do faktycznego wyglądu flagi Polski. W polskim ustawodawstwie flagą państwową nazwano bowiem zarówno flagę biało-czerwoną, jak i biało-czerwoną z herbem. Weksylolog Alfred Znamierowski jest zdania, że flagę biało-czerwoną winno się oficjalnie nazwać „narodową”, gdyż od wielu lat jest symbolem narodowym i mieli prawo używać jej wszyscy Polacy. Flaga biało-czerwona z herbem winna stać się „flagą państwową” w pełnym tego słowa znaczeniu, czyli powinna być flagą urzędów i instytucji państwowych w kraju i symbolem państwa polskiego na arenie międzynarodowej [45]. Z kolei, specjalista z zakresu nauk pomocniczych historii, Józef Szymański uważa, że flaga państwa winna być „jedna i zgodna z zasadami weksylografii. Państwo nie może być symbolizowane inną flagą za granicą, a inną w kraju” [46].

Polska jest jedynym państwem na świecie, w którym są dwie flagi państwowe [47], lecz oficjalnie nie ma flagi narodowej.

Jeśli w danym państwie istnieje jedna flaga, której mogą używać zarówno władze i instytucje państwowe, jak i obywatele oraz instytucje prywatne, jest to flaga państwowa. Jednakże prawodawstwo wielu państw rozróżnia flagę „państwową” od „narodowej” [48]. Różnica polega m.in. na tym, że flagi narodowej może używać (przy respektowaniu określonych reguł) każdy obywatel państwa, podczas gdy flaga państwowa – z założenia – służy do celów oficjalnych. Posługiwanie się nią jest prawnie zastrzeżone przede wszystkim dla instytucji i urzędów państwowych. Obie flagi różnią się od siebie zwykle tym, że na państwowej umieszcza się herb państwa (lub niektóre charakterystyczne jego detale), podczas gdy flagi narodowe są proste, bez herbu [49].

Ponieważ flaga polska jest biało-czerwona, zgodnie z regułami heraldyki, pas biały ma zawsze pierwszeństwo. Musi być umieszczony po lewej stronie, gdy flagę zawiesza się pionowo, lub gdy robi się dekoracje z flag udrapowanych. Zasadę tę przypomina art. 4 (w pkt. 2) ustawy z 1980 r. Ustawa ta, po zmianach z 2004 r., w art. 16 stanowi też, że symbole Rzeczypospolitej Polskiej nie mogą być umieszczane na przedmiotach przeznaczonych do obrotu handlowego. Na przedmiotach takich dozwolone jest jedynie umieszczanie godła lub barw Rzeczypospolitej Polskiej w formie stylizowanej lub artystycznie przetworzonej.

Obowiązująca w Polsce etykieta flagowa nakazuje, aby pośród flag innych państw flaga polska zajmowała miejsce honorowe [50]. Nie powinno się jednak jej umieszczać wyżej od flag innych państw.


* * *

Wprowadzenie w Polsce – wzorem niektórych innych państw - Dnia Flagi i jego obchodzenie w duchu patriotycznym przyczyni się do propagandy ojczystych symboli państwowych i narodowych. Niewątpliwie pewnej korekty ustawodawstwa wymaga sprawa błędnego nazywania herbu godłem państwowym. Uregulowań wymaga także kwestia dwu flag państwowych – i zakresu ich używania – a brak w odnośnych aktach prawnych określenia „flaga narodowa”.


Streszczenie

Mający ponad siedemsetletnią tradycję herb Polski – Orzeł Biały w koronie, w czasach komunistycznych został uszczerbiony przez pozbawienie orła korony. Po przemianach społeczno-politycznych w Polsce w 1989 r. przywrócono koronę na głowę Orła Białego, a dokładny wzór herbu (po ożywionych dyskusjach sejmowych i prasowych) przyjęto w 1990 r. Uznano, że herbem państwowym powinien pozostać wzór z 1927 r., po niewielkich poprawkach stylistycznych. Korekty ustawodawczej wymaga jednak sprawa błędnego nazywania herbu godłem państwowym.

Znane od wieków barwy herbu – biel orła i czerwień tarczy herbowej uznano za barwy narodowe ponad dwieście lat temu, a uchwałę w tej sprawie podjęto w 1831 r. Ustawa Sejmu z 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej uznaje za barwy narodowe biel i czerwień umieszczone na pasiastej fladze. Ustawa ta potwierdza hierarchię kolorów i ustala rozmiary flagi (5:8). Kolejne dekrety i ustawy praktycznie tylko precyzowały odcień czerwieni. W 2004 r. ustanowiono dzień 2 maja Dniem Flagi Rzeczpospolitej Polskiej. Problemem wymagającym uregulowań prawnych jest istnienie dwu „flag państwowych”, a brak oficjalnie uznawanej „flagi narodowej”.



Dr Jerzy Wrona
Zakład Geografii Ekonomicznej,
Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków

Artykuł powyższy został opublikowany z niewielkimi zmianami w czasopiśmie „Studia Historyczne”, 2008, nr 3-4, s. 343-353.


Przypisy

[1] Powszechnie znane podanie wywodzi nasze godło od orłów mających swe gniazda w dzisiejszym Gnieźnie. Miejsce to, jako spokojne i bezpieczne wybrał na siedzibę swego plemienia Lech – legendarny twórca państwa polskiego. Czerwone pole naszego herbu tłumaczy się faktem, że Lech zobaczył białego (srebrzystobiałego) orła na tle zachodzącego słońca, na purpurowym niebie. Takie jest prawo legendy, logika podpowiada jednak, że sylwetka ptaka widocznego na tle słońca byłaby czarna, a nie biała.
[2] Prace naukowe i popularno-naukowe dotyczące genezy Orła Białego w historiografii polskiej XIX i XX w. są dość liczne. Zestawił je L. Pudłowski w opracowaniu Wybrane piśmiennictwo dotyczące Orła Białego, będącym częścią monumentalnej pracy: Orzeł Biały – 700 lat herbu Państwa Polskiego (red. S.K. Kuczyński, Arx Regia, Warszawa 1995), która ukazała się z okazji wystawy na Zamku Królewskim w Warszawie (26 czerwca – 15 października 1995 r.). Cytowana praca zawiera ponadto trzy inne znaczące opracowania dotyczące Orła Białego: Z. Piecha Wokół genezy Orła Białego jako herbu Królestwa Polskiego, S.K. Kuczyńskiego Treści i funkcje Orła Białego, P. Mrozowskiego O stylizacji Orła Białego w sztuce polskiej. W tym czasie ukazała się też praca Orzeł Biały. Herb Państwa Polskiego (red. S.K. Kuczyński, Wyd. DiG, Warszawa 1996), zawierająca materiały z sesji naukowej odbytej w dniach 27-28 czerwca 1995 r. na Zamku Królewskim w Warszawie. W pracy Orły nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej (red. M. Rokosz, Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 1996) na uwagę zasługuje artykuł Z. Piecha Zarys dziejów i symbolika Orła Białego. Nieco wcześniej ukazało się też opracowanie H. Andrulewicza Geneza Orła Białego jako herbu Królestwa Polskiego („Studia Źródłoznawcze” t. XIII, PWN, Warszawa-Poznań 1968). Z najnowszych pozycji dotyczących tej tematyki należy wymienić, solidnie udokumentowaną, pracę A. Jaworskiej Orzeł Biały. Herb Państwa Polskiego (Wyd. DiG, Warszawa 2003).
[3] A. Znamierowski, Insygnia, symbole i herby polskie, Świat Książki, Warszawa 2003, s. 113.
[4] S. Russocki, S.K. Kuczyński, J. Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej, Warszawa, Wiedza Powszechna, 1970, s. 46
[5] S. Russocki, i in., op. cit. s. 46.
[6] W. Lisowski, Sercu bliskie. Polskie symbole narodowe. Grób Nieznanego Żołnierza, Warszawa, WSiP, 1987, s. 14,15.
[7] S.K. Kuczyński, Orzeł Biały w Warszawie, Warszawa, Instytut Historii PAN, 1993, s. 10-20.
[8] S.K. Kuczyński, Orzeł Biały w Warszawie, op. cit., s. 24.
[9] A. Znamierowski, Stworzony do chwały, Warszawa, Editions Spotkania, 1995, s. 89.
[10] Orzeł Biały. Godło państwa polskiego, opr. M. Woźniakowa, Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe, 1995.
[11] Dziennik Ustaw RP, nr 69 z 28 VIII 1919 r., poz. 416.
[12] Ustawa nie ustaliła szczegółów rysunku orła państwowego, oczekując w tej kwestii wniosków Ministerstwa Sztuki i Kultury (M. Opałek, Białe Orły. Rzecz o godle i barwach państwa polskiego, Nakł. Red. „W obronie Ojczyzny”, Lwów 1921, s. 20).
[13] Dziennik Ustaw RP, nr 115 z 28 XII 1927 r., poz. 980. Nowy wzór godła wszedł w życie z dniem 28 marca 1928 r. (M. Ruszczyc, Opowieść o Orle Białym, Inst. Wyd. „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1981, s. 45).
[14] Czem powodowałem się przy projektowaniu obecnego godła państwowego. Wywiad z prof. Zygmuntem Kamińskim, „Sztuka Złotnicza, Zegarmistrzowska, Jubilerska i Rytownicza”, 1928, nr 4, s. 56 [za:] W. Drelicharz, Z. Piech, Dawne i nowe herby Małopolski, Tow. Naukowe Societas Vistulana, Polskie Tow. Heraldyczne Oddział w Krakowie, Kraków 2004, s. 78.
[15] S.K. Kuczyński, Treści i funkcje Orła Białego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat..., op. cit. s. 40.
[16] Zawiązana w czasie II wojny światowej w Związku Radzieckim I Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki za swój znak przyjęła orła bez korony, wzorowanego na wizerunku z grobowca (z 1825 r.) Władysława Hermana w katedrze płockiej (według projektu Zygmunta Vogla). Autorką projektu „orzełka kościuszkowców” była Janina Broniewska.
[17] J. Rolicki, Edward Gierek, przerwana dekada, Warszawa, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, 1990, s. 88.
[18] Znaki państwowe naszych bliższych i dalszych sąsiadów – tzw. krajów demokracji ludowej miały szereg elementów nawiązujących do symboliki komunistycznej. Przykładowo, pięcioramienna czerwona gwiazda widniała w herbach Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Rumunii i Węgier. Herby (poza czechosłowackim) powyższych państw, ponadto herb NRD, posiadały też – wzorowany na herbie ZSRR – wieniec z kłosów zbożowych.
[19] A. Znamierowski, Stworzony do chwały, op. cit., s. 99
[20] Dziennik Ustaw PRL, nr 47 z 31 XII 1955 r., poz. 314.
[21] Dziennik Ustaw RP, 1956, nr 3, Londyn.
[22] Dziennik Ustaw PRL, nr 7 z 11 III 1980 r., poz. 18.
[23] Dziennik Ustaw RP, nr 75 z 31 XII 1989 r., poz. 444.
[24] A. Ajnenkiel, T. Cegielski, S. K. Kuczyński, L. Pudłowski: Orzeł z koroną czy bez? [Stanowisko Polskiego Towarzystwa Historycznego i Polskiego Towarzystwa Heraldycznego w sprawie polskiego godła państwowego], „Polityka”, 1989, nr 8.
[25] S.K. Kuczyński, Orzeł Biały w Warszawie, op. cit,. s. 45-46.
[26] Dziennik Ustaw RP, nr 10 z 22 II 1990 r., poz. 60.
[27] Choć z heraldycznego punktu widzenia wizerunek Orła Białego umieszczony na tarczy winno nazywać się herbem, w polskich aktach ustawodawczych mówi się o „godle”. Błąd ten pojawił się po raz pierwszy w art. 103 Konstytucji PRL z 1952 r.
[28] Orzeł Biały – 700 lat herbu Państwa Polskiego, red. S.K. Kuczyński, Warszawa, Arx Regia, 1995, s. 42.
[29] Orzeł Biały. Herb Państwa Polskiego. Materiały..., op. cit., s. 12-14.
[30] T. Pietras, Znak zwycięskiego orła, „Mówią Wieki”, 2001, nr 9, s. 6.
[31] Zapoczątkowany w 1992 r. narodowy program „Ochrona orłów i innych rzadkich gatunków ptaków drapieżnych” realizowany jest m.in. po to, aby „orzeł z godła nie pozostał tylko malowanym ptakiem”.
[32] S. Russocki i in., op. cit., s. 93.
[33] Czerwiec (czerwiec polski - Porphyrophora polonica) rozwija się na korzeniach rośliny zwanej czerwcem trwałym (Scleranthus perennis) - niepozornej byliny terenów piaszczystych. Według niektórych zoologów i lingwistów kolor czerwony i miesiąc czerwiec (pora zbioru) zawdzięczają nazwę właśnie czerwcom. Larwy tego owada strzepywano z korzonków czerwca i zalewano wrzątkiem. Następnie suszono je i rozcierano na miazgę lub mielono. Proszek rozpuszczano w kwasie żytnim (dla usunięcia tłuszczu) i gotowano wraz z przędzą (tkaniną), po czym przemywano ją zimną wodą. Barwnika tego używało powszechnie farbiarstwo słowiańskie, zwłaszcza na Mazowszu, w Wielkopolsce i na Rusi (odtąd właśnie zwaną Czerwoną). Ten sposób pozyskiwania barwnika czerwonego znany był na znacznie większym obszarze Europy – od Renu po Ural. A. Brückner (Encyklopedia Staropolska, t. I, s.202) potwierdza, że „od tego barwnika wyszedł ulubiony kolor narodowy czerwony”. Po odkryciu Ameryki, w innych krajach do farbowania m.in. tkanin używano również - zwłaszcza w XVII i XVIII w. – koszenili. Jest to znacznie mocniejszy od czerwca barwnik otrzymywany z pluskwiaków koszenila (Dactylopus coccus), należących do nadrodziny czerwców. Żyją one na opuncjach w Meksyku, wprowadzono je do hodowli m.in. w Hiszpanii (J.Wrona, Analiza elementów geograficznych i ich symboliki na flagach i w herbach państw współczesnego świata, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2002, s. 36; A. Zausznica, Nauka o barwie, PWN, Warszawa 1959, s. 444).
[34] S. Russocki i in., op. cit., s. 155.
[35] Z. Piech, Zarys dziejów i symbolika Orła Białego [w:] Orły nasze...op. cit., s. 37.
[36] A. Znamierowski, Stworzony do chwały, op. cit., s. 206.
[37] Dziennik Ustaw RP, 1938, nr 2, poz. 8.
[38] Wprawdzie w tekście dekretu z 1955 r. podano błędnie, że stosunek szerokości do długości boków flagi wynosi 3:8, lecz błąd ten sprostowano 3 miesiące później (Dz. U. PRL, nr 7 z 20 marca 1956 r., poz. 43).
[39] A. Chmiel: Barwa i chorągiew polska, Nakł. Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, Kraków 1919, s. 20.
[40] S. Łoza, Godło i barwy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1921.
[41] A. Znamierowski, Stworzony do chwały, op. cit., s. 214.
[42] Dziennik Ustaw RP, z dnia 26 III 2004 r., nr 49, poz. 467. Tekst jednolity ustawy z 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych ukazał się w Dzienniku Ustaw RP z 2005 r., nr 235, poz. 2000.
[43] W trakcie ścieżki legislacyjnej Senat postulował, aby święto państwowości polskiej nosiło nazwę „Dnia Orła Białego”, ostatecznie Sejm jednak zdecydował , że będzie to „Dzień Flagi”.
[44] Dzień Flagi obchodzony jest w wielu krajach świata, m.in. w Stanach Zjednoczonych (14 VI), Rosji (22 VIII), Uzbekistanie (18 XI), Turkmenistanie (19 II), Australii (3 IX), Argentynie (20 VI), Szwecji (6 VI) i innych krajach skandynawskich
[45] A. Znamierowski, Stworzony do chwały, op. cit., s. 208.
[46] J. Szymański, Herb, chorągiew, flaga, pieczęć, hymn. Znaki Państwa, „Rzeczpospolita, 1990, nr 213, s. III.
[47] Podczas imprez sportowych, zwłaszcza rangi międzynarodowej, kibice polscy, tak w kraju, jak i za granicą – obok „zwykłych” flag biało-czerwonych – często używają flag biało-czerwonych z herbem, jako „dostojniejszych”.
[48] Flagi narodowe mogą posiadać też narody (narodowości) bez własnej państwowości. Przykładem takiej flagi jest flaga Szkocji, natomiast flaga Wielkiej Brytanii (Union Jack) jest państwową.
[49] Przykładem może być flaga Austrii: narodowa – pasy czerwono-biało-czerwone; państwowa – pośrodku płachty flagi czarny jednogłowy orzeł ze złotą koroną. Flaga państwowa m.in. Danii różni się od narodowej tym, że posiada spiczaste końce (tzw. jaskółczy ogon).
[50] Przykładowo, jeśli polska flaga znajduje się wśród 3 lub 5 flag innych, powinna być umieszczona pośrodku. Jeśli liczba flag jest parzysta, polska zajmuje pierwszą pozycję od lewej strony. Gdy należy wywiesić dwie polskie flagi, powinno się je umieścić na początku i na końcu szeregu flag (A. Bebłowski, Zasady etykiety flagowej, Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa 1985; A. Znamierowski, Stworzony do chwały, op. cit., s. 209). Podobne zasady etykiety flagowej stosuje się w większości innych krajów, zwłaszcza europejskich (P. Exner, P. Fojtik, Z. Svoboda, Vlajky, prapory a jejich použivani. Zakladni pravidla pro vyvešovani vlajek na uzemi Česke Republiky, Libea, Liberec, 2004; Our Flag, U.S. Government Printing Office, Washington 1989). Z kwestią poszanowania flagi państwowej wiąże się też problem, jak pozbyć się zniszczonej flagi. Na to jest tylko jeden sposób – tkaninę flagową należy spalić, ale nie publicznie.



Autor: dr Jerzy Wrona
Data: 2014-04-30
Kategoria: Publikacje