Artykuł

Nowy sztandar Gwardii Szwajcarskiej A.D. 2015

W dniu 6 maja przypada coroczne święto Gwardii Szwajcarskiej, zwanej też Gwardią Papieską - Guardia Svizzera Pontificia (łac.: Cohors pedestris Helvetiorum a sacra custodia Pontificis), pełniąca rolę straży przybocznej papieża [1],

Sztandar Gwardii Szwajcarskiej podczas pontyfikatu Papieża Franciszka

Formacja ta utworzona została na początku XVI w. ze szwajcarskich żołnierzy zaciężnych, słynnych z waleczności, dyscypliny i wierności [2].

W czasie swojego pontyfikatu (1503-1513) Juliusz II dążył do umocnienia i poszerzenia Państwa Watykańskiego, bardzo osłabionego za czasów panowania zdemoralizowanego rodu Borgiów, zaś szczególnie – papieża Aleksandra VI. Z powodu licznych wojen Juliusz II w 1506 r. sprowadził do Państwa Kościelnego - jako pierwszy papież historii Kościoła - 150 szwajcarskich najemników w celu pełnienia jego osobistej ochrony, określając ich jako defensores Ecclesiae libertaris (obrońcy wolności Kościoła). Osobiście ich powitał i odebrał przysięgę na stopniach Bazyliki św. Piotra.

Rok 1506 uważany jest za datę utworzenia papieskiej Gwardii Szwajcarskiej i stąd w 2006 r. było obchodzone 500-lecie jej powstania.

Tylko raz w swojej historii Gwardia Papieska uczestniczyła w walkach. W dniu 6 maja 1527 r. przeszła w Rzymie swój niezwykle krwawy chrzest bojowy w obronie papieża Klemensa VI (1523-1534), w trakcie którego na 189 walczących na stopniach Bazyliki św. Piotra Szwajcarów poległo zgodnie ze swoją dewizą „Dzielny i Wierny” aż 147 gwardzistów.

Dla upamiętnienia tego tragicznego wydarzenia dzień 6 maja jest dorocznym świętem Gwardii Szwajcarskiej, podczas którego nowo przyjęci do gwardii rekruci składają przysięgę na placu św. Damazego [3]. Tylko raz i po raz pierwszy – w 500 rocznicę powstania gwardii – rekruci składali przysięgę na placu św. Piotra w obecności Papieża Benedykta XVI.

Warto w tym miejscu poświęcić parę słów papieżowi Juliuszowi II, gdyż jego herb – jako założyciela Gwardii Szwajcarskiej – widnieje na płacie gwardyjskiego weksylium [4].

Juliusz II (1443-1513) – Giovanni della Rovere [5] – pochodził z zasłużonego dla Stolicy Apostolskiej książęcego rodu Della Rovere, z którego wywodził się jego stryj papież Sykstus IV - budowniczy Kaplicy Sykstyńskiej i twórca Biblioteki Watykańskiej Giovanni della Rovere szybko awansował w hierarchii kościelnej i już pod koniec XV w. był jednym z najbardziej wpływowych kardynałów. Na konklawe w 1503 r. został obrany papieżem przybierając imię Juliusza II.

Herb książęcego rodu Della Rovere, herb kardynała Giovanni Della Rovere [6] oraz herb Papieża Juliusza II Della Rovere

Przez większość historyków kościoła Juliusz II jest oceniany jako świetny administrator, który pozostawił po sobie pełny skarbiec papieski, opustoszały podczas pontyfikatu Borgiów. Współcześni Juliuszowi II kronikarze uważali go wręcz za męża stanu, który odbudował prestiż Watykanu. Zaś świetny znawca dziejów papiestwa Ludwik von Pastor (1854-1928) uważał Juliusza II za jednego z największych następców św. Piotra od czasów papieża Innocentego III (pontyfikat 1198 – 1216).

Juliusz II był również patronem sztuk pięknych – za jego pontyfikatu Michał Anioł namalował słynne freski w Kaplicy Sykstyńskiej- a także i budowniczym.

Z rodowym nazwiskiem Della Rovere związana jest także bardzo interesująca z punktu widzenia heraldycznego historia związana z kultem św. Marii della Ouerce w miasteczku Virgin. W 1417 r. miejscowy chłop umieścił na swojej farmie między gałęziami dębu obraz Najświętszej Marii Panny, który szybko stał się przedmiotem kultu okolicznej ludności i który z tego powodu szybko został nazwany obrazem St. Marii della Ouerce (zaś ouerce to w języku włoskim - to dąb !).

Na wieść o tymże kulcie z inicjatywy papieży Sykstusa IV i Juliana II – wszak de domo della Rovere ! – zostało w latach 1470 - 1525 w tym miejscu zbudowane sanktuarium w postaci świątyni. W jej tympanonie umieszczona jest piękna płaskorzeźba przedstawiająca dąb z rodowego herbu obu papieży „Della Rovere” wraz z dwoma umieszczonymi antytetycznie lwami z herbu miasta Virgin:

Tympanon z sanktuarium św Marii della Ouerce

Widoczny w tympanonie relief jest jednym z pierwszych przykładów symboli heraldycznych wykorzystanych jako motyw dekoracyjny (si !) i został on w praktyce przyjęty przez wielu papieży aby ich rola w fundacji sakralnych gmachów nigdy nie została zapomniana ! [7]

Juliusz II (1503 – 1513) – National Gallery w Londynie

Nie można w tym miejscu wspomnieć jeszcze o jednej ciekawej sprawie. Otóż do naszych czasów zachowały się trzy malarskie konterfekty Juliusza II, z których najbardziej znany jest obraz namalowany w latach 1511-1512 przez renesansowego malarza Rafaela Santi [8]. Abstrahując od wyrażanej przez wybitnych historyków sztuki interpretacji ideologicznego przesłania tego obrazu zwróćmy uwagę na jeden, pozornie drobny szczegół w tymże przekazie historycznym. Papież Juliusz II przedstawiony jest w pozycji siedzącej na fotelu, którego oparcie wieńczą dwa dębowe żołędzie nawiązujące do rodowego, papieskiego herbu „Della Rovere”.

Jest więc w niezwykle mocno uzasadnione umieszczenie herbu Juliusza II na płacie sztandaru papieskiej Gwardii Szwajcarskiej.

Schemat wzoru współczesnego sztandaru Gwardii Szwajcarskiej. W prawej dolnej ćwierci płata umieszczony jest herb papieża Juliusza II z godłem herbu w polu tarczy toskańskiej; po prawej – herb rodowy „Della Rovere” Juliusza II.

Płat sztandaru w kształcie kwadratu o powierzchni ok. 2 m. kwadratowych (w literaturze przedmiotu nie ma określonych wymiarów płata), podzielony jest na kwartały białym, równoramiennym krzyżem, nawiązującym do symbolu Szwajcarii - białego krzyża w czerwonym polu.

Kanton płata sztandaru przewidziany jest na umieszczenie herbu papieża aktualnie sprawującego pontyfikat, zaś w czwartym kwartale płata umieszczony jest herb papieża Juliusza II, założyciela Gwardii Szwajcarskiej. Kwartały drugi i trzeci zawierają ułożone w pięć pasów barwy niebiesko-żółto-czerwone, przy czym w kwartale drugim środkowy pas nosi barwę czerwoną, zaś w kwartale trzecim środkowy pas jest barwy niebieskiej. Barwy te nawiązują do historycznych, renesansowych ubiorów szwajcarskich halabardników, noszących wówczas barwy rodu Medyceuszów [9].

Barwy rodu Medyceuszów wywodzą się z ich rodowego herbu.

Pierwotny herb rodowy De Medici przedstawiał w polu żółtym sześć kul czerwonych [10], przy czym początkowo było ich dwanaście.

Skąd zatem wziął się kolor błękitny w barwach rodowych Medyceuszy ? To nieco skomplikowana historia.

Otóż Papież Eugeniusz IV (pontyfikat: 1431-1447) w obliczu skierowanej przeciwko niemu rebelii uciekł do Toskanii i dzięki opiece książęcego rodu De Medici stamtąd rządził papiestwem przez dziewięć lat.

W tamtych czasach istniała w Państwie Kościelnym honorowa godność Gonfanoniera Papieskiego.

Zgodnie ze średniowiecznymi obyczajami i ówczesnym ustrojem rycerstwa [11] suwerenom przysługiwało najbardziej zaszczytne weksylium zwane gonfanonem [12]. Stąd też papież jako suweren państwa kościelnego dysponował własnym gonfanonem znanym pod nazwą Sztandaru Świętego Kościoła Rzymskiego. Jego ostateczny wzór ukształtował się za pontyfikatu papieża Bonifacego VIII (pontyfikat: 1294-1303):

Sztandar Świętego Kościoła Rzymskiego - papieski gonfanon - za pontyfikatu Bonifacego VIII

Z upływem czasu w pełni ukształtowała się zaszczytna i honorowa funkcja Gonfanoniera Papieskiego (Vexillifer Rcclesiae), najwyższego świeckiego tytułu w państwie kościelnym nadawanego przez papieża. Wśród suwerenów wyróżnionych tym tytułem – w tym przypadku przez Eugeniusza IV - znalazł się król Francji Ludwik XI, który w podzięce za pobyt Eugeniusza IV w Toskanii nadał rodowi De Medici prawo umieszczenia w górnej piłce (czyli w głowicy tarczy) rodowego herbu trzech srebrnych lilii w polu niebieskim, wywodzących się z ówczesnego herbu Francji [13].

W ten właśnie sposób powstały barwy książęcego rodu De Medici, obecnie widoczne w ubiorze szwajcarskich Gwardzistów.

a) b) c)
Mundur galowy Szwajcarskiej Gwardii w barwach rodu De Medici:
(a) rycina z początków XX wieku, (b) – zdjęcie współczesne, (c) – stara karta pocztowa

Jak wspomniano już wyżej w II i III kwartale płata sztandaru umieszczone są barwy Medyceuszów, wywodzące się z ich rodowego herbu.

Barwy Medyceuszów na sztandarze Gwardii papieskiej – II kwartał i III kwartał.

Zwraca uwagę odmienne ułożenie barw w obu kwartałach: w drugim środkową barwą jest czerwień wywodząca się z godła herbu Medyceuszów, natomiast w trzecim – błękit z pola tarczy herbu Francji. Obydwa wymienione tu kolory rozdzielone są barwą żółtą czyli barwą tarczy herbu rodowego.

Pozostaje do omówienia jeszcze jeden element sztandaru Gwardii Papieskiej, a mianowicie znajdujący się pośrodku skrzyżowanych ramion białego krzyża wieniec barwy zielonej. W polu tegoż wieńca umieszczany jest herb rodowy kolejnego komendanta Gwardii Papieskiej, przy czym tło tego herbu stanowią barwy z herbu kantonu szwajcarskiego z którego pochodzi kolejny komendant gwardii [14].

Na przestrzeni XX wieku, począwszy od 1901 r., komendanci Gwardii Papieskiej pochodzili głównie z czterech katolickich kantonów Szwajcarii: Freiburg, Graubunden, Solothurn, Lucern i Sankt Gallen. Analogicznie do zmiany herbu papieża w I kwartale płata sztandaru w chwili nowego pontyfikatu – także w przypadku mianowania nowego komendanta następuje zmiana wzoru jego herbu w zielonym wieńcu.

Herby szwajcarskich kantonów (od lewej):
Freiburg, Graubunden, Solothurn, Lucern i Sankt Gallen

Podczas pontyfikatu Piusa X (1903 – 1914) Gwardia Szwajcarska nie miała do 1914 r. swojego sztandaru. Jednakże już w 1912 r. ówczesny komendant gwardii Jules Repond przedstawił papieżowi projekt tego typu weksylium; jednakże Pius X nie był otwarty na nowe pomysły i projekt ten odrzucił. Dopiero w ostatnim roku pontyfikatu Piusa X - w dniu 1 listopada 1913 r. – papież zatwierdził projekt opracowany przez szwajcarskiego archiwistę Roberta Durrera. Sponsorem sztandaru został Jules Respond, a jego haft został wykonany w jednym ze szwajcarskich klasztorów.

Sztandar Gwardii został pobłogosławiony przez Piusa X w dnie 5 maja 1914 r., a więc w przeddzień święta Gwardii Papieskiej, w którym nowi rekruci składają przysięgę.

W watykańskim archiwum heraldycznym zachowało się zdjęcie tego pierwszego w XX wieku sztandaru Gwardii Szwajcarskiej. Na jego płacie w kantonie (lewej górnej ćwierci) widnieje herb Piusa X, zaś w centrum krzyża umieszczony jest w wieńcu rodowy herb komendanta Jules Respond’a.

Sztandar Gwardii Szwajcarskiej pobłogosławiony przez Piusa X w 1914 r. oraz herb papieski Piusa X umieszczony w I kwartale.

Wzór sztandaru Gwardii Szwajcarskiej pobłogosławionego przez Piusa X w 1914 r.
W wieńcu – herb Komendanta Col. Jules Respond’a (1914-1921) pochodzącego z kantonu Freiburg.

Jak wspomniano wyżej w pierwszym kwartale sztandaru Gwardii Szwajcarskiej umieszczany jest herb papież aktualnie sprawującego pontyfikat. Niżej prezentujemy dwa przykłady z okresu pontyfikatu Piusa XII (1939-1958) i pontyfikatu Pawła VI (1963-1978).

Sztandar Gwardii Szwajcarskiej z okresu pontyfikatu Piusa XII i herb Papieża Piusa XII.
W wieńcu herb Komendanta Col. Heinricha Pfyffera von Altishofen (1942-1957) pochodzącego z kantonu Luzern [15].

Sztandar Gwardii Szwajcarskiej z okresu pontyfikatu Pawła VI i herb Papieża Pawła VI
W wieńcu herb Komendanta Col. Roberta Nunlist’a (1963-1972) pochodzącego z kantonu Luzern

Podczas długiego pontyfikatu Jana Pawła II (1978-2005) Gwardia Papieską dowodziło sześciu komendantów: Franz Pfyffer von Altishofen, (dowodził gwardią od 1972 r. do 1982 r, wcześniej podczas pontyfikatów Pawła VI i Jana Pawła I), Roland Buchs-Binz (1982-1987), Alois Estermann (1988) [16], Pius Segmüller (1998-2002), Elmar Theodor Mäder (2002-2005), który pełnił funkcję komendanta do 2008 r. w okresie pontyfikatu Benedykta XVI.

W każdym przypadku nominacji nowego komendanta sporządzany był kolejny sztandar z herbem aktualnego dowódcy gwardii papieskiej, umieszczanym w zielonym wieńcu na skrzyżowaniu ramion białego krzyża.

Pierwszy sztandar Gwardii Szwajcarskiej z okresu pontyfikatu Jana Pawła II (1978 - 2005) za komendantury Col. Franza Pfyffera von Altishofen (1978-1982); obok herb Papieża Jana Pawła II z godłem herbu w tarczy toskańskiej.

Ostatni sztandar Gwardii Szwajcarskiej z okresu pontyfikatu Jana Pawła II (1978 - 2005): za komendantury Col. Elmar Theodor Mader (2002-2005) pochodzącego z kantonu Sankt Gallen; po prawej w wieńcu herb komendanta E.T. Madera.

Następcą Jana Pawła II na Stolicy Piotrowej został kardynał Joseph Ratzinger, który przybrał imię Benedykta XVI (pontyfikat 2005-2013). Zgodnie z regulaminem Gwardii Szwajcarskiej sporządzono kolejny sztandar z jedną tylko zmianą - w miejsce herbu Jana Pawła II znajdującego się w I kwartale płata wprowadzony został herb Benedykta XVI.

Bez zmian pozostał herb w zielonym wieńcu, bowiem funkcję komendanta gwardii pełnił nadal do 2008 r. Col. Elmar Theodor Mäder.

Foto ostatniego sztandaru za czasów pontyfikatu Jana Pawła II (po lewej) oraz foto pierwszego sztandaru z okresu pontyfikatu Benedykta XVI (poprawej) - podczas komendantury Col E.T. Madera (2002-2008.) Poniżej: pierwsze kwartały sztandaru z herbem Jana Pawła I i z herbem Benedykta XVI, między kwartałami herb Komendanta Col. E.T.Madera. Na zdjęciach zwraca uwagę lekkie pofałdowanie płata wskazujące na jego wykonanie z cienkiej tkaniny.

Gwardziści ze sztandarem z czasów pontyfikatu Benedykta XVI i herb Benedykta XVI.
Na fotografii widoczna jest odwrotna strona płata.

Dwa szczegóły na prezentowanym wyżej zdjęciu zwracają uwagę: dość swobodnie zwisający, pofałdowany płat sztandaru oraz odwrotnie ułożone elementy godła herbu papieskiego znajdującego się w pierwszym kwartale (kantonie) płata – co świadczy o technice wykonania płata metodą jednostronnego druku na tkaninie, typową dla sporządzania flag.

Przysięga rekrutów Gwardii Szwajcarskiej. Rekruci lewą dłoń kładą na sztandarze, na którym jest herb papieża, zaś prawą wznoszą do góry trzema palcami symbolizującymi Świętą Trójcę.

Zwraca uwagę swobodne ułożenia płata sztandaru wokół drzewca bądź też układającego się w fałdy na powierzchni placu – w przeciwieństwie do klasycznych, sztywnych płatów chorągwi i sztandarów.

Widoczne na fotografiach fizyczne cechy sztandaru świadczą o trudności jego zaklasyfikowania do odpowiedniej kategorii weksyliów. Z jednej strony – ma on wszelkie cechy sztandaru, gdyż płat jest na stałe przymocowany do drzewca, zaś ponadto oddawane są temu weksylium honory przynależne sztandarom: składana jest przez rekrutów przysięga na sztandar, a weksylium jest noszone przez poczet sztandarowy na czele kompanii gwardzistów.

Pododdział Gwardii Papieskiej z pocztem sztandarowym na czele
– chorąży i przyboczni pocztuuzbrojeni w miecze płomieniste [17].

Zaś z drugiej strony płat wykonany jest w technologii typowej dla flag – metodą jednostronnego druku na tkaninie przebijającego wzór na odwrotną stronę, co powoduje iż odwrotna strona flagi jest zawsze lustrzanym odbiciem je strony głównej. Dodajmy, iż w klasycznych sztandarach czy też chorągwiach każda strona bławatu jest wykonywane indywidualnie (metodą haftu, aplikacji etc), w związku z czym obydwie strony bławatu różnią się zawartością treści ideologicznej, a zatem i wzorem.

W połowie pontyfikatu Benedykta XVI nominację na komnata papieskiej gwardii otrzymał Col. Daniel Rudolf Anrig pochodzący z kantonu Sankt Gallen, w związku z czym umieszczono jego herb w wieńcu, którego pole dzielone w słup nosiło zielono-białe barwy rodzinnego kantonu.

Flaga herbowa kantonu Sankt Gallen i herb Col. D. R. Anriga (2008-2013)

Analogiczna sytuacja jak po śmierci Jana Pawła II nastąpiła w 2013 r. po złożeniu abdykacji przez Papieża Benedykta XVI. Na stanowisku komendanta Gwardii Szwajcarskiej pozostał dotychczasowy jej dowódca Col. D.R. Anrig i z tego powodu w kolejnym sztandarze gwardii nastąpiła jedynie zmiana herbu papieskiego – w kantonie sztandaru umieszczony został herb Papieża Franciszka.

Sztandar Gwardii Papieskiej w latach 2013-2015 - na początku pontyfikatu Papieża Franciszka i jego herb we wcześniejszej wersji krążącej w internecie [18].

Warto przyjrzeć się bliżej wzorowi herbu Papieża Franciszka. Niespodziewany wybór kardynała Jorge Mario Bergoglio SI z dalekiej Argentyny, który przybrał imię Franciszka, spowodował niemałe zamieszanie w Watykańskiej Heroldii, co spowodowało pojawienie się różnych jego wersji w internecie.

Dość wspomnieć, iż dopiero po upływie kilku tygodni został ustalony oficjalny wzór herbu nowego papieża, kontrowersje dotyczyły bowiem szczegółów godła tegoż herbu, w którym są trzy elementy: emblemat Zakonu Jezuitów [19] oraz gwiazda jako symbol św. Maryji Panny i kwiat nardu, jednego z atrybutów św. Józefa, a także i treści dewizy herbu [20].

Herb kardynała Jorge Mario Bergoglio SI (z lewej) oraz dwa herby Papieża Franciszka – wersja pierwotna (jeszcze bez dewizy) i wersja ostateczna [21].

Jest jeszcze jeden istotny szczegół w herbu Papieża Franciszka – tarczę wieńczy nie tiara [22] lecz mitra. Tradycyjnie tarczę papieskich herbów od stuleci wieńczyła tiara - dopiero Papież Benedykt XVI jako pierwszy wprowadził w jej miejsce mitrę jako liturgiczne nakrycie głowy Biskupa Rzymu.

W bieżącym roku nastąpiła kolejna zmiana na stanowisku komendanta Gwardii Szwajcarskiej. Nominację na dowódcę gwardii otrzymał z rąk Papieża Franciszka Col. Christoph Graf von Pfaffnau pochodzący, jak i jego poprzednik, z kantonu Lucern (wstąpił do Gwardii Papieskiej w 1987 r.) Zgodnie z tradycją zaistniała konieczność sporządzenia nowego sztandaru Gwardii Papieskiej z herbem aktualnego komendanta.

Herb rodowy Col. Christoph’a Graf von Pfaffnau:
w polu czerwonym poroże jelenia złote i lemiesz srebrny

Poświęcenie nowego sztandaru odbyło się w niespodziewanych okolicznościach w przeddzień dorocznego święta Gwardii papieskiej, obchodzonego w dniu 6 maja na pamiątkę Sacco di Roma - splądrowania Rzymu przez niemieckie wojska Karola V w 1527 r. W tym dniu doszło do rzezi gwardzistów broniących Papieża Klemensa VII.

W dniu 4 maja nieoczekiwanie, po raz pierwszy w historii, Papież Franciszek odwiedził koszary Gwardii Szwajcarskiej z okazji poświęcenia nowego sztandaru, które odbyło się podczas mszy świętej w kościółku przy cmentarzu niemieckim [23].

Uroczystość przekazania nowego sztandaru odbyła się już na terenie koszar gwardii z udziałem Papieża Franciszka, któremu stosowny meldunek złożył nowy komendant Gwardii Papieskiej Col. Christoph Graf von Pfaffnau. W swoim przemówieniu papież nawiązując do dewizy Gwardii - „Odwaga i Pokora” – udzielił błogosławieństwa nowemu komendantowi oraz wszystkim gwardzistom i zaproszonym na uroczystość gościom.

Nowy sztandar Gwardii Szwajcarskiej poświęcony 4 maja 2015 r.

Dwa dni później na dziedzińcu św. Damazego na nowy sztandar przysięgę składało 30 rekrutów gwardii w obecności abp Giovanni Angelo Becciu, zastępcy watykańskiego sekretarza stanu. Towarzyszyła im pieśń "Miałem dobrego przyjaciela".

W historii Gwardii Szwajcarskiej tylko raz – w 500-lecie jej powstania, tj. w 2006 r. – przysięga gwardyjskich rekrutów odbyła się na Placu św. Piotra w obecności Papieża Benedykta XVI.

Uwaga: do opracowania wykorzystano dostępną literaturę przedmiotu oraz informacje zaczerpnięte z Internetu, szczególnie z oficjalnej strony Watykanu oraz webside Flags of The World.

*) Autor jest członkiem specjalistycznych towarzystw naukowych: Stowarzyszenia Miłośników Dawnej Broni i Barwy (afiliacja PAN) oraz Polskiego Towarzystwa Weksylologicznego (afiliacja FIAV); jest takż e członkiem Towarzystwa heraldycznego Szkocji (Member of The Heraldry Society of Scotland).

Przypisy

[1] Do zadań Gwardii Szwajcarskiej należy nie tylko osobista ochrona papieża i Pałacu Apostolskiego. Chroni ona granice Państwa Watykańskiego, stanowi także osobistą ochronę papieża podczas jego zagranicznych pielgrzymek. Najbardziej widoczna funkcja Gwardii Szwajcarskiej to funkcja reprezentacyjno-honorowa podczas której gwardziści, uzbrojeni w halabardy, tradycyjną broń piechoty szwajcarskiej od XIII wieku, występują w galowym umundurowaniu o barwach rodu Medyceuszów, zaprojektowanym w 1914 r. lecz nawiązującym do pierwowzoru z XVI w.
[2] vide Posłowie: „Szwajcarskie gwardie na przestrzeni wieków”
[3] Rekruci (ochotnicy) muszą być katolikami i pochodzić ze szwajcarskich kantonów katolickich. Konstytucja Szwajcarii zabrania pełnienia przez Szwajcarów służby w formacjach wojskowych obcych państw – za wyjątkiem Państwa Watykanu.
[4] W literaturze spotyka się określenie tego weksylium jako flagi – co jest sprzeczne z poprawną nomenklaturą weksylologiczną. Gwardyjskie weksylium ma bowiem wszelkie cechy sztandaru, w którym płat przytwierdzony jest na stałe do drzewca. Jednakże analiza dostępnej ikonografii wskazuje, iż płat tegoż weksylium wykonany jest metodą druku na tkaninie, a więc w technologii wykonywania płacht flagowych.
[5] Rodowe nazwisko „della rovere” po włosku znaczy „dąb” – stad w rodowym herbie w polu niebieskim drzewo dębowe złote.
[6] w tym kardynalskim herbie w postaci płaskorzeźby godło herbu – dębowe drzewo – umieszczone jest w sześciokątnej, historycznej we Włoszech tarczy toskańskiej (znanej również w literaturze pod nazwą Capo di Cavallo – kształtu głowy konia).
[7] w biogramie Juliusza II jest ciekawe polonicum: tenże papież wezwał w 1503 r. Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego do... złożenia hołdu królowi Polski (sic !). Fakt politycznego poparcia dla Dawnej Rzeczypospolitej przez jednego z największych w historii Państwa Kościelnego papieży wymownie świadczy o niezwykle mocnej wówczas pozycji Polski na międzynarodowej arenie.
[8] w 1824 r. zakupiony przez National Gallery w Londynie. Santiemu przypisuje się wykonanie jeszcze dwóch konterfektów Juliusza II, które znajdują się w Galleria degli Uffizi w Palazzo Pitti we Florencji.
[9] Medyceusze (De Medici)– władcy Florencji i książęta Toskanii; ród kupiecki i bankierski, który odegrał wybitną rolę w historii Włoch. Ród Medyceuszy wydał czterech papieży: Leona X (1513-1521), Klemensa VII (1523-1534), Piusa IV (1559-1565) i Leona XI (1605) oraz dwie regentki – królowe Francji: Katarzynę de Medici (1547-1559) i Marię de Medici (1600-1610).
[10] istnieją dwie legendy dotyczące kul w herbie Medyceuszy. Jedna głosi iż są to monety Bizantyjskie (bezants) jako że był to ród znakomitych bankierów, zaś druga – iż zwolennicy Medyceuszów w chwilach zagrożenia zwoływali się okrzykiem „Palle ! Palle !” (palle= kula).
[11] por. Nadolski A. : „Znaki bojowe”, [w]: „Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350 – 1450”, [prac.zbior.] pod red. Andrzeja Nadolskiego, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, Łódź 1990
[12] Papieski gonfanon towarzyszył papieżowi w podróżach, większych uroczystościach kościelnych, był rozwijany podczas kampanii wojennych, także podczas krucjat. Stąd też był obecny podczas bitwy pod Lepanto (1871), w której złamana została przez chrześcijaństwo potęga Imperium Ottomańskiego.
[13] Złote lilie w błękitnym polu od XI w. – od czasów panowania Filipa I – uważane są za symbol monarchii francuskiej.

Herb Francji „ancient” i herb Francji „moderne” (od 1376r.)

Pierwszym królem Francji, który wprowadził je do swego herbu Był Ludwik VII (1137-1180) – błękitna tarcza była jakby usiana drobnymi, złotymi liliami. Dopiero Karol V w 1376 r. wprowadził na błękitną tarczę tylko trzy złote lilie w rozstrój. Z tego powodu w literaturze przedmiotu herb Francji z gęsto umieszczonymi liliami zwany jest jak „ancient” („stary”), natomiast z trzema liliami – „moderne” („nowy”). Dość szczegółowe omówienie symboliki lili zwarte jest [w]: Cahours D’Asprey J.B.: „Des Fleury de Lis et des Armes de France. Legendes, histoire et symbolisme”, Atlantica 1998.
[14] Dowódca Gwardii Papieskiej nosi tytuł Komendanta Gwardii (Commandant of The Guard) i posiada najwyższy w gwardii stopień pułkownika. Jest członkiem Domu Papieskiego, stąd też posiada tytuł Szlachcica jego Świątobliwości.
[15] Kanton Luzern – położony w środkowej Szwajcarii; w połowie XIV w. połączony z trzema kantonami założycielskimi tworząc Starą Konfederację Szwajcarską, Kanton ten wydał w XX w. najwięcej – bo aż sześciu – komendantów Gwardii Papieskiej (vide: Aneks 1: Komendanci Gwardii Papieskiej w XX wieku).
[16] Alois Esterman został komendantem kilka godzin przed jego zamordowaniem i w tej sytuacji nie sporządzono sztandaru gwardii z jego herbem.
[17] Miecz płomienisty (Flamberg) – miecz dwuręczny o specjalnej głowni; vide Aneks 2: „Flammberg czyli miecz płomienisty”.
[18] Wersja błędna: w godle herbu gwiazda pięciopromienna i kwiat (owoc) nardu barwy białej jak w herbie kardynała Jorge Mario Bergoglio SI, godło herbu w tarczy toskańskiej zwieńczonej tiarą.
[19] Pełna nazwa: Towarzystwo Jezusowe (łac. Societas Iesu; skrót - SI)
[20] Szczegółowe omówienie herbu Papieża Franciszka zawarte jest w niepublikowanym opracowaniu: Guzek. K.J.: „The Coat of Arms of The Pope Francesco. Considerations on the substance and the form of the pope’s coat of arms” ( “Herb Papieża Franciszka. Rozważania nad treścią i formą papieskiego herbu”), Kwiecień 2013; referat przygotowany na XVII Kolokwium Międzynarodowej Akademii Heraldyki STIRLING 2014, Szkocja.
[21] Zwracają uwagę zmiany w rysunku gwiazdy i nardu: zmiana barwy z białej (srebro) w herbie kardynalskim na żółtą (złoto) w herbie papieskim, zmiana gwiazdy pięciopromiennej na ośmiopromienną, nawiązująca do gwiazd z płaszcza Matki Boskiej z Gualdalupe (Matka Boża Królowa Meksyku), oraz dodanie kwiatów w rysunku kiści owoców nardu.

Fragmenty herbu Papieża Franciszka: gwiazda ośmiopromienna i owoc z kwiatami nardu

[22] Tiara – nie liturgiczne nakrycie głowy papieża; ozdobna korona z trzema diademami używana podczas różnego rodzaju uroczystości kościelnych. Widnieje nadal w herbie Watykanu.
[23] Cmentarz niemiecki (ściślej: Cmentarz Niemców i Flamandów - Campo Santo dei Teutonici et dei Flamminghi) – miejsce pochówku już w XI w., od XV w. w posiadaniu bractwa Niemców i Flamandów (obecnie: Bractwo Matki Boskiej i Bolesnej), założonego przez niemieckojęzycznych członków rzymskiej kurii. Istniejący przy cmentarzu kościółek pw. Matki Boskiej Bolesnej został zbudowany w 1550 r. na miejscu starej świątyni; gruntownie odrestaurowany w latach 70-tych XX w.

Lista komendantów Gwardii Szwajcarskiej w XX wieku w zestawieniu z pontyfikatami kolejnych papieży