Artykuł

Cz. III - Trzecia flaga powiatu.

Zakończenie prac nad herbem [1] i urzędowymi pieczęciami [2] Powiatu Łęczyckiego pozwoliło niżej podpisanemu na przejście do kolejnego etapu prac nad powiatową symboliką. Na warsztacie znalazł się – znów niełatwy – problem opracowania flagi Powiatu Łęczyckiego. Jak zobaczymy to dalej – prace zaowocowały powstaniem zespołu flag Powiatu Łęczyckiego, obejmującego t r z y  weksylia flagowe: flagę powiatu, Flagę Wielką powiatu oraz flagę pionową powiatu.

Jak wspomniano wyżej – sejmik wojewódzki opracował swoją flagę, w której umieścił herb powiatu w centralnym polu płachty dzielonej w pas, z których górny był „złoty”, zaś dolny czerwony. Był to typ flagi zwany flagą z herbem, negatywnie zaopiniowany przez Komisję Heraldyczna MSWiA, a zatem nie wszedł on w użycie jako oficjalne weksylium samorządu Województwa Łódzkiego. Fakt ten jednak determinował kierunek prac koncepcyjnych nad wzorem powiatowej flagi, gdyż w powyższym kontekście należało odchodzić od typu flagi z herbem.

Do dyspozycji projektanta powiatowej flagi były jednak bogate przekazy historyczne dotyczące weksyliów Powiatu Łęczyckiego.

I tak w muzeum Wojska Polskiego zachował się oryginał historycznej chorągwi Ziemi Łęczyckiej z XVI wieku.

Chorągiew Ziemi Łęczyckiej z XVI wieku – ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, nr. inw. 44 (foto KJG - AD 1999)

Na chorągiewnym bławacie widoczny jest herb Ziemi Łęczyckiej – łęczycka hybryda, czyli połu lew i połu orzeł, umieszczona w kartuszu. Barwy bławatu są na tym muzealnym obiekcie bardzo mocno spłowiałe, lecz na podstawie innych zachowanych źródeł można bez obawy uchybienia prawdzie szyjąc, iż bławat nosił barwę żółta.

Na marginesie można w tym miejscu wspomnieć iż zachowana, historyczna chorągiew stała się źródłem do opracowania innego wariantu współczesnego herbu Powiatu Łęczyckiego.

Wykorzystano w tym celu reprodukcję fragmentu owej chorągwi, opublikowanej we wspominanej wcześniej monografii Stefana K. Kuczyńskiego poświęconej dziejom symboliki Miasta Łęczyca i Powiatu Łęczyckiego.

Fragment historycznej chorągwi Ziemi Łęczyckiej z XVI w. oraz współczesny kartusz z polem dzielonym w słup o barwach białej i czerwonej z łęczycką hybrydą; wzór herbu w kartuszu stanowi jeden załączników do powiatowej uchwały herbowej z 2000 r.

Rekonstrukcji barwnej tejże chorągwi jako pierwszy dokonał w 1962 r. Jan Miller, nestor polskich weksylologów, przy nieco uproszczonym rysunku herbowego kartusza [3].

Chorągiew Wojew. Łęczyckiego od XVII w. wg Jana Millera (1962).

Warto zauważyć, iż przedstawiony wyżej herb Powiatu Łęczyckiego w kartuszu został następnie wykorzystany do konstrukcji flagi pionowej Powiatu Łęczyckiego [4], zaś w późniejszym okresie do opracowania wzoru Chorągwi Powiatu Łęczyckiego [5].

Podjecie prac nad wzorem flagi pionowej powiatu Łęczyckiego zostało zainspirowane faktem ekspozycji tego typu flagi podczas jednej z miejskich uroczystości – sporządzonej ad hoc z okazji poświęcenia i przekazania sztandaru Komendzie Powiatowej Policji.

Pionowa flaga powiatowa pomiędzy pionowymi flagami biało-czerwonymi
(Foto KJG)

Jak jest to widoczne na powyższym zdjęciu - umieszczenie herbu powiatu na białym polu flagi powoduje iż herb nie jest w pełni czytelny, gdyż jego biały słup z czerwonym połu-lwem zlewa się z płachtą flagi. Nie ulega jednak wątpliwości, że w świetle ekspozycji tej flagi, sporządzonej ad hoc czyli na potrzeby chwili, powstała wręcz konieczność opracowania odpowiedniego wzoru flagi pionowej Powiatu Łęczyckiego.

W celu sporządzenia poprawnego wzoru powiatowej flagi pionowej wykonano szereg wstępnych, barwnych projektów tej flagi. I tak rozważano użycie herbu powiatu na tle dwóch słupów biało-czerwonych i czerwono-białych, a także samego godła herby powiatu na tle analogicznych barw.

Wstępne projekty flagi pionowej Powiatu Łęczyckiego – z godłem herbu (a) oraz z herbem w kartuszu
[projekt autorski KJG A.D.2000 – gwasz, oryginały w Arch. KJG]

W pierwszym etapie prac wykorzystano do konstrukcji wzoru tejże flagi przedstawiony wyżej wzór herbu powiatu umieszczony w kartuszu.

Pierwsze projekty wydawały się zbyt skromne i mało barwne, z tego też powodu wykonano kolejne projekty wprowadzające do wzoru w widoczny sposób barwę żółtą – na znak złotek korony wieńczącej połulwa i połuorła – w postaci kwadratowego ,żółtego skraju otaczającego godło herbu powiatowego w przynależnych mu barwach, przy czym w pierwszym projekcie założono pozostanie tylko przy barwach biało-czerwonych.

Studyjne projekty flagi pionowej Powiatu Łęczyckiego – omówienie powyżej w tekście
[projekty autorskie KJG – barwione ręcznie gwaszami – oryginały w w Arch. KJG]

Jednakże w poszukiwaniu znaków tożsamości Powiatu Łęczyckiego sięgnięto po kolejne przekazy historyczne, które spowodowały wykonanie kolejnych projektów powiatowej flagi pionowej z wpleceniem barwy granatowej. Nie jest to jednak przypadkowe rozwiązanie.

Dwie powiatowe flagi pionowe z wplecioną barwą granatową
[projekty autorskie KJG – barwione ręcznie gwaszami – oryginały w w Arch. KJG]

Wobec coraz bardziej rozpowszechniającej się mody napływającej z Europy Zachodniej, szczególnie francuskiej, w której dominowały fraki, półfraki i pantalony (obcisłe spodnie do kolan uzupełnione długimi skarpetami) sejm ordynaryjny Dawnej Rzeczypospolitej w ustawie z 1776 r. zalecił szlachcie każdego województwa wprowadzenie w życie jednolitych uniformów w barwach każdego województwa opartych na polskim ubiorze narodowym – kontuszu i żupanie, przy czym wręcz nakazał wykonywanie ich z sukna krajowej produkcji. Ustawa ta miała charakter wybitnie patriotyczny – z jednej strony kładła odpór obcej kulturze (francuskim fircykom) zalecając używanie polskiego stroju narodowego, zaś z drugiej strony narzucając wykorzystanie tkanin produkcji krajowej Ustawa ta została potwierdzona na kolejnym sejmie w 1780 r. [6]

(a) (b)
Polski ubiór narodowy w Dawnej Rzeczypospolitej – kontusz z żupanem:
(a) – kontusz z zielonej, żupan z kremowej tafty, przepasane pasem słuckim [7],
(b) - kontusz w barwie klasycznego karmazynu polskiego pierwszej polskiej barwy narodowej [8].

„Szlachta w mundurach wojewódzkich” – obraz z początków XIX w. nieznanego malarza. Prawdopodobnie pierwotnych – XVIII-wiecznych wersji musiało być tyle co województw i ziem według administracyjnego podziału kraju [9].

Wprowadzenie uniformów o narodowym charakterze, w barwach określonych prze sejmiki wojewódzkie, byłe zgodne z żądaniami szlachty polskiej o konserwatywnym nastawieniu obrony stroju narodowego jako symbolu narodowej tożsamości.

Wśród uniformów wojewódzkich składających się z wysokich konfederatek, kontuszy i żupanów przepasanych pasami oraz, oczywiście, karabeli, znajdował się interesujący nas mundur Województwa Łęczyckiego.

Mundur Województwa Łęczyckiego – XVI w. [10]

Na podstawie zachowanych źródeł, jakimi są „Kalendarze polityczne dla Królestwa Polskiego i Księstwa Litewskiego na rok pański...” z oficyny wydawniczej Michała Grolla, nadwornego księgarza królewskiego można ustalić opis uniformu łęczyckiego: kontusz karmazynowy z granatowymi wyłogami i epoletami złotymi przetykanymi granatowym jedwabiem, żupan biały. Według innych źródeł – kontusz granatowy z granatowymi wyłogami, żupan biały. Konfederatka biała z denkiem w barwie żupana [11].

W opisie łęczyckiego uniformu sejmowego jakby przewija się barwa granatowa – jako barwa jednej z dwóch wersji kontusza, ale zawsze w wyłogach, stąd też podjęto próbę wprowadzenia granatu do barw Powiatu Łęczyckiego w studyjnych wzorach jego flagi pionowej.

Studyjne projekty barw Powiatu Łęczyckiego uwzględnieniem barwy granatowej jako nawiązania do historycznego uniformu szlachty Ziemi Łęczyckiej z XVIII w.
(gwasz – oryginały w Arch. KJG)

Po bliższej analizie koncepcję wprowadzenia barwy granatowej odrzucono jako niezbyt fortunną i nieco mało estetyczną, a w konsekwencji zdecydowano się na wybór wzoru flagi pionowej dzielonej w słupy o barwach czerwonej i białej z umieszczonym pośrodku górnej strefy flagi herbu Powiatu Łęczyckiego w kartuszu.

Nota bene rozważano wprowadzenie w miejsce czerwieni cynobrowej karmazynu polskiego – ciemnej, ciepłej czerwieni w odcieniu malinowym [12] - a więc barwy historycznego, wyżej opisanego uniformu sejmowego szlachty łęczyckiej a zarazem pierwszej polskiej barwy narodowej, jednakże z uwagi na ewentualne problemy wykonawcze z tej koncepcji zrezygnowano.

Warto przy okazji poświęcić parę słów weksylologicznej terminologii dotyczącej flagi pionowej [13].

Określenie banner związane jest w polskiej semantyce w terminem transparent, a więc poziomym, długim obiektem eksponowanym na frontonie budynku lub zawieszonym w poprzek nad ulicą, bądź też noszonym podczas różnego rodzaju demonstracji [14].

Flaga pionowa Powiatu Łęczyckiego wz. 2003 wg autorskiego projektu KJG

Flaga pionowa jest często zwana przez weksylologicznych neofitów bannerem. Jest to sztucznie utworzony neologizm [15] przeniesiony z terminologii anglosaskiej, w której chorągwie/sztandary samorządowe bądź instytucji społecznych mają postać bławatu przymocowanego do poziomego drążka (vide bannery Miasta St. Andrews i Uniwersytetu St. Adrews).

Banner Uniwersytetu St. Andrews i banner Miasta St. Andrews
– ufundowany przez uczestników światowego,
XXVII Kongresu Nauk Heraldycznych ST.ANDREWS 2006 (foto KJG – AD 2006)

We współczesnej weksylologii znane są także flagi zwane bannerami firmowymi, często przymocowane do pionowego a nie poziomego drzewca. W tym przypadku spełniają one – zgodnie ze swym przeznaczeniem transparentu/banneru funkcje reklamy firmowej i informacji o firmie Zauważmy, iż chwili obecnej używanie weksyliów w postaci bannerów firmowych jest wręcz powszechne.

Firmowe bannery Fabryki Samochodów Osobowych z Żerania
(foto KJG – wrzesień 2010)

Dodajmy iż tego typu weksylia z bławatem przymocowanym do poziomego drążka znane są w polskiej weksylologii jako feretrony kościelne, niesione podczas uroczystych procesji, np. dorocznie w święto Bożego Ciała w Łowiczu.

Feretron kościelny [16]

W świetle wyżej przytoczonych faktów i obserwacji bez obawy uchybienia prawdzie należy stwierdzić, że używanie terminu banner w stosunku do samorządowej flagi pionowej należy określić jako klasyczny makaronizm [17].

Dodajmy, że w historii polskiej weksylologii notujemy dość spektakularny przy kład użycie tego typu flagi pionowej. Oto w dniu 28 grudnia 1918 r. podczas przemówienia Ignacego Paderewskiego na frontonie poznańskiego hotelu Bazar wyeksponowana była czerwona, pionowa flaga z wizerunkiem białego orła w koronie [18].

Poczet sztandarowy jednego z pododdziałów piechoty poznańskiej w styczniu 1920 r.
Zwraca uwagę nieregulaminowy sztandar powstańczy - długa, czerwona płachta z białym orłem. Podobnie wyglądała pionowa flaga na frontonie hotelu Bazar [19]

Godnym podkreślenia jest jeden szczegół uchwały ustanawiającej flagi Powiatu Łęczyckiego. Otóż wprowadza ona formalnie po raz pierwszy w dziejach symboli samorządowych termin „FLAGA PIONOWA” w miejsce dotychczas używanego dla tej formy flagi obcego i mało precyzyjnego określenia BANNER. Wprowadzenie zatem w uchwale terminu „flaga pionowa” zrywa z dotychczasową a niewłaściwą praktyką nadając temu weksylium jednoznaczną,  p o l s k ą  nazwę. Wprowadzenie w życie - aktem prawa lokalnego jakim jest samorządowa uchwała - tegoż polskiego terminu jest więc niewątpliwym novum w polskiej weksylologii.

Flaga pionowa Powiatu Łęczyckiego może być eksponowana w trojaki sposób:
- mocowana do poziomego drążka na wolnostojącym maszcie,
- mocowana bezpośrednio do masztu czerwonym słupem przy drzewcu,
- bądź też eksponowana bezpośrednio na frontowej elewacji budynku, np. na gmachu

Starostwa Łęczyckiego (jak np. podczas Wojewódzkich dożynek AD 2000, gdy fronton siedziby starostwa udekorowany był barwami łęczyckich pasiaków).

Wojewódzkie Dożynki AD 2000 – fronton starostwa udekorowany pionowymi flagami
o w barwach łęczyckich pasiaków (Foto KJG)

Z natury rzeczy flaga/flagi tego typu przeznaczone są do ekspozycji podczas masowych imprez plenerowych, podczas których są one dobrze widocznym i niezwykle wdzięcznym plastycznie elementem scenografii, a zarazem widowiskowym elementem promocji powiatu.

Jest oczywiste, iż flaga pionowa może być także eksponowana wewnątrz budynku – np. na sali obrad powiatowej rady, jak również podczas uroczystości lub imprez organizowanych niekoniecznie pod egidą powiatowego samorządu, choćby w salach widowiskowych czy też halach sportowych; wówczas pełni tu niewątpliwie funkcję promocyjną powiatu.

Warto zauważyć, że uchwała ustanawiająca wzór flagi pionowej powiatu nie określa jednoznacznie szczegółowych proporcji płachty tejże flagi – podając jedynie minimalną proporcję szerokości do długości pozwala na jej sporządzenie w dowolnej długości w zależności od wymogów aktualnego scenariusza czy też fizycznych możliwości jej ekspozycji. Ten praktyczny aspekt ekspozycji wymaga jeszcze jednego zastrzeżenia – flaga pionowa nie może być tak długa aby jej dolny (wolny) lik dotykał terenu na którym jest eksponowana.

Wkrótce po ustanowieni flagi pionowej Powiatu Łęczyckiego jej wzór został opublikowany w wydawnictwie przeznaczonym dla turystów – w wydanym w 2005 r. „Przewodniku po Łęczycy i Ziemi Łęczyckiej”.

Niestety, w wyżej publikowanym tekście nawet nie wspomniano nazwiska autora wzoru flagi pionowej Powiatu Łęczyckiego, zaś ponadto towarzyszący tekst jest sygnowany nazwiskiem jednego z powiatowych rajców – co jednoznacznie wskazuje, iż ów osobnik był autorem flagi pionowej [20].

„Przewodnik po Łęczycy i Regionie Łęczyckim”,
Wyd. TZMŁ, Łęczyca 2005 [Ex Libris KJG]

Dodajmy, że tego typu flagi pionowe (zwane w Europie municypalnymi bannerami) są dość powszechnie używane w europie Zachodniej, szczególnie na terenie Niemiec, gdzie każdy terytorialny samorząd miejski posiada własną flagę oraz municypalny banner.

W kontekście akcesji Polski do Unii Europejskiej ustanowienie flagi pionowej Powiatu Łęczyckiego nie powinno wzbudzać żadnego sprzeciwu.

Ostatecznym efektem prowadzonych prac nad koncepcją wzoru powiatowej flagi pionowej było przyjęcie przez radę uchwały wprowadzającej wzór tejże flagi w życie [21].

Załącznik Nr 9 do uchwały Rady Powiatu z dn. 29 pażdziernika 2003 r.

W projekcie uchwały otrzymała ona następujący opis: „Flagą pionową Powiatu Łęczyckiego jest prostokątny płat tkaniny dzielony pośrodku w słup, z których prawy jest czerwony, zaś lewy biały; stosunek szerokości flagi do jej długości wynosi 1: (min) 3. W odległości równej połowie szerokości flagi od jej liku górnego umieszczone jest godło herbu Powiatu Łęczyckiego o przynależnych mu barwach; wysokość godła herbu wynosi 2/3 szerokości flagi.”

Z kronikarskiego obowiązku należy w tym miejscu wspomnieć o opinii Komisji Heraldycznej przy MSWiA [22]. W przeciwieństwie do mało merytoryczne uzasadnionych uwag w stosunku do projektów herbu i powiatowych flag [23]. Komisja w zasadzie zaakceptowała termin „flaga pionowa” używając jednak do jej określenia terminu „banner”.

Reasumując rozważania nad pracami zmierzającymi do stworzenia zespołu weksyliów flagowych Powiatu Łęczyckiego można bez obawy uchybienia prawdzie stwierdzić, iż Weksylologia jest Sztuką lecz nie dla profanów; co więcej – rządzi się własnymi prawami. Zaś projektowanie samorządowych weksyliów musi opierać się na historii i tradycji konkretnego samorządu terytorialnego, a nie sztampowych, typowych rozwiązaniach proponowanych często przez quasi-weksylologów.

Projektowanie flag samorządów terytorialnych musi opierać się na jednej fundamentalnej zasadzie – mają to być znaki z którymi powinni identyfikować się mieszkańcy terytorium danego samorządu, by z czasem stać się ich  s y m b o l a m i. nie ma zatem zgody na działalność spryciarzy mieniących się weksylologami, których celem jest jedynie wyłudzenie od samorządów terytorialnych dużego wynagrodzenia za wątpliwej jakości prac [24].

Przypisy

[1] Analogiczny do konfliktu herbowego między Powiatem Łęczyckim a Sejmikiem Łódzkim miał w 1999 r. miejsce spór o herb z pomorskim gryfem między Powiatem Szczecinieckim a Gminą Szczecinek, Każde ze stron pozostała przy swoich koncepcjach (vide [r]: „Spór o herb z gryfem. Gmina kontra powiat.”, Głos Pomorza z 1999 r., wycinek bez datacji w Arch. KJG).
[2] Niezwykle interesująca problematyka stanowienia urzędowych pieczęci samorządu powiatowego będzie omówiona przez niżej podpisanego w odrębnym pracowaniu jako Rozdział II planowanej pracy „Symbole Powiatu Łęczyckiego”.
[3] Miller J.: „Flagi i chorągwie polskie”, Nasza Księgarnia, Warszawa 1962. s.20 i Tab. 4 (Ex Libris KJG). Nota bene to właśnie J.Miller wprowadził do użytku termin weksylologia, który obecnie przypisują sobie inni osobnicy. Jeszcze kilkanaście lat temu nie uznawał tego terminu nestor polskich heraldyków, śp. Profesor Józef Szymański twierdząc, iż jest to tylko weksylografia – czyli ta dziedzina nauk pomocniczych, która zajmuje się jedynie opisywaniem wszelkiego rodzaju weksyliów. Z upływem czasu Prof. J. Szymański uznał jednak, że jest to samodzielna dziedzina wiedzy historycznej i praktycznej rządząca się swoimi prawami – a więc weksylo-logia (logos = nauka).
[4] Uchwała Nr X/77/2003 Rady Powiatu Łęczyckiego z dnia 29 października 2003 roku w sprawie ustanowienia flagi Powiatu Łęczyckiego i flagi pionowej Powiatu Łęczyckiego.
[5] Autorski projekt wzoru Chorągwi Powiatu Łęczyckiego, opracowany przez niżej podpisanego w 2002 r. i do dzisiejszego dnia nie zrealizowany, będzie przedmiotem odrębnego opracowania. Tu zamieszczamy jedynie wstępne wzory obu stron płata tejże chorągwi.
[6] Jeziorowski T., Jeziorowski A.: „Mundury wojewódzkie Rzeczypospolitej Obojga Narodów”, Pelta, Warszawa 1992. [Ex Libris KJG] Tamże obszerne omówienie przedmiotowej problematyki.

Chorągiew Powiatu Łęczyckiego – autorski projekt © by KJG AD 2002
(gwasz, oryginał w Arch KJG)

[7] Turnau I.: „Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej”, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, [Wyd.] Semper, Warszawa 1991 [Ex Libris KJG].
[8] Konterfekt Stanisława A. Szczuki, zaufanego sekretarza Jana II Sobieskiego w tradycyjnym kontuszu sarmackim barwy karmazynu polskiego; ok. 1735-1740. Portret w Galerii Pałacu Wilanowskiego.
[9] Stopyra M.: „Szlachta w blasku swojej chwały”, Katalog wystawy w muzeum Okręgowym w Rzeszowie, Rzeszów 2010. Tamże szczegółowa interpretacja obrazu.
[10] Źródło ilustracji: „Mundury wojewódzkie...”, op.cit., Tabl. 5
[11] ibidem, s.24
[12] Munduroznawcy odróżniają jeszcze barwę karmazynu  a u s t r i a c k i e g o  - barwę również z grupy ciemnych czerwieni, lecz w odcieniu wina Bordeaux, powszechnie znanej pod nazwą koloru bordowego.
[13] Zwanej często przez weksylologicznycy neofitów bannerem. Jest to sztucznie utworzony neologizm przeniesiony z terminologii anglosaskiej, w której chorągwie/sztandary samorządowe bądź instytucji społecznych maja postać bławatu przymocowanego do poziomego drążka (vide bannery Miasta St. Andrews i Uniwersytetu St.Adrews). Określenie banner/baner związane jest w polskiej semantyce w terminem transparent, a więc poziomy, długi obiekt eksponowany na frontonie budynku lub zawieszony w poprzek nad ulicą. Dodajmy iż tego typu weksylia z bławatem przymocowanym do poziomego drążka znane są w polskiej weksylologii jako feretrony kościelne.
[14] Banner lub baner – forma reklamy bądź komunikatu; wykonany na płacie materiału (tkaniny)przekaz informacyjny lub reklamowy, obecnie najczęściej spotykany w Internecie. Standaryzacja banerów została przeprowadzona przez Europejskie Stowarzyszenie Reklamy Interaktywnej (EIAA) oraz Biuro Reklamy Interaktywnej w Europie (IAB Europe), które ustaliły znormalizowane formaty banerów, określane w pikselach. [źródło: Internet].
[15] Bardzo dużo sztucznych neologizmów mających charakter dziwolągów językowych (np. flagista i utworzone dalej: geoflagista, cywiloflagista, kluboflagista czyli w jezyku polskim: weksylolog) zawarte jest [w]: Serwatowski Wł.: „Leksykon Flagi Ziemi”, Rzeszów 1994.
[16] Źródło ilustracji plakat wystawy „Chorągwie i tablice pamiątkowe kościołów łódzkich”, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi – pod patronatem Kurii Archidiecezji Łódzkiej, 290.XII.1999 – 01.III.2000 (plakat w zbiorach KJG).
[17] Makaronizm – wplatanie do języka ojczystego słowo, zwrot lub forma gramatyczna pochodzące z innych języków, będące przejawem aktualnej „mody językowej”. Stąd też na przełomie XX/XXI wieku rozpowszechniły się w języku polskim tzw. kalki z języka angielskiego. Używanie makaronizmów jest charakterystyczne dla pewnych grup społecznych w celu wyróżnienia się od reszty społeczeństwa i prowadzi do zachwiania norm językowych.
[18] Flagi pionowe upodobała sobie szczególnie hitlerowska III Rzesza. Podczas tzw. parteitagów i innych propagandowych imprez okolice dekorowano niezwykle licznymi czerwonymi flagami pionowymi z umieszczoną pośrodku swastyką w białym kole.
[19] Źródło ilustracji: Rezler M.: „Umundurowanie Wojsk Wielkopolskich w świetle przepisów Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim”, [w]: „Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego”, Cześć VIII, Kraków 1982
[20] Publikacja wzoru flagi pionowej bez podania nazwiska niżej podpisanego jako jej autora została oprotestowana do wydawcy – Towarzystwa Miłośników Ziemi Łęczyckiej – jako naruszenie praw autorskich niżej podpisanego, na ręce Pani Prezes Otylii Kokocińskiej (kopia pisma w Arch. KJG). Złożony pisemnie protest został dość bezczelnie odrzucony przez Panią Prezes i pozostał bez odpowiedzi.
[21] Uchwała Nr X/77/2003 Rady Powiatu Łęczyckiego z dnia 29 października 2003 r. w sprawie ustanowienia Flagi Powiatu Łęczyckiego i flagi pionowej Powiatu Łęczyckiego (kopia w Arch. KJG).
[22] „Opinia o flagach i bannerze Powiatu Łęczyckiego”, Załącznik do Uchwały Nr 86-772 Komisji Heraldycznej z dnia 11 lipca 2003 r. w sprawie projektu flag i banneru Powiatu Łęczyckiego (kopia w Arch. KJG).
[23] Uwagi Komisji Heraldycznej w stosunku do flag Powiatu Łęczyckiego szczegółowo omówione są przez niżej podpisanego w opracowania pt. „Dwie flagi Powiatu Łęczyckiego”.
[24] Drastycznym przykładem są tu projekty herbu, flagi i pieczęci (tylko jednej !) Powiatu Łowickiego w opracowaniu niejakiego Michała Marciniaka-Kożuchowskiego, hochsztaplera z Brzegu, za które powiatowy samorząd zapłacił 10.000.- złp (Uchwała Rady Powiatu Łowickiego Nr XLV/274/2002 z dn. ( pażdziernika 2002 r.)!!! Vide: Guzek K.J.: „Powiatowe symbole. Jeszcze raz o heraldycznym bohomazie”, Zduny 2002, czy też: Guzek K.J.: „Symbole Powiatu Łowickiego ze skandalem w tle. Produkcja opolskiego hochsztaplera”, Zduny 2002 (teksty nie publikowane – w Arch. KJG)